Nursultan Nazarbayev

Kazakistan Eski Cumhurbaşkanı Nursultan Nazarbayev

Kazakistan’daki tipik Sovyet köylerinden birinde yaşayan çoban bir ailenin ilk evladı olarak doğan bir oğlan çocuğundan, Kazakistan’ın bağımsızlığını ilan edip 30 yıl yöneten bir lidere: Nursultan Nazarbayev.

Nursultan Nazarbayev ve ailesi

Nursultan Nazarbayev, Kazak Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti’nin Almatı ilinin Şamalğan (Şamalgan) köyünde 6 Temmuz 1940 tarihinde doğmuştur. Babası Abiş önceleri varlıklı Rus Nikiforov ailesinin yanında ırgat olarak çalışan, 1927-1930 yılında Türkistan- Sibirya Demiryolu inşaatında çalıştıktan sonra yine çiftçi olarak çalışan bir Kazak’tı. Molla ailesinde büyüyen annesi Aljan ise, yine eşi Abiş gibi, SSCB’de mülkiyeti devlete ait olan ve her yıl sembolik bir rakamla köylüye kiraya verilen ‘kolhoz’ denilen tarım topraklarında çalışan bir işçiydi.

1934 yılında evlenen çiftin 1940 yılında doğan ilk çocuklarının ismi ailenin büyükleri tarafından konmuştur. Buna göre Nur ismi aydınlık, ışık, ışıltı anlamında gelirken Sultan ise hükümdar, en üst yönetici anlamına gelmektedir.

Bebeklik dönemi İkinci Dünya Savaşı’na rastlayan Nazarbayev, ülkenin bulunduğu durum dolayısıyla çok zorluk çekmiştir. Bu dönemde şahit olduklarının acısını her zaman hatırlayan Nazarbayev, böylece ‘vatan’ kelimesinin ağırlığını çok küçük yaşlarda öğrenmiştir.

1948 yılında köylerinde bulunan D.A Furmanov Kazak-Rus Okulunda birinci sınıfa başlayan Nazarbayev, ailesinin de desteğiyle başarılı bir öğrenim hayatı geçirmiş ve Rusçayı iyi bir şekilde öğrenmiştir. Daha küçük yaşlardayken şiirler ve şarkılar yazarak edebiyat konusundaki yeteneğini belli eden Nazarbayev, aynı zamanda Kazakça ve Rusça şarkılar söylüyor, dombıra ve akordeon çalıyordu. Bu dönemde derslerindeki başarıları ve sosyal faaliyetleri sayesinde Sovyetler Birliği Leninci Komünist Gençler Birliği’ne kabul edilmişti.

Lise mezuniyetinin ardından Almatı’da bulunan S. M. Kirov Kazak Devlet Üniversitesi Kimya Fakültesine başvurmasına rağmen kabul alamaz. 1956 yılında Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin Qarağandı’da (Karaganda) bir Metalürji Kurumunun inşasına karar vermesi üzerine Nazarbayev burada çalışmak için Temirtaw’a (Demirdağ) gelir. Ardından, SSCB tarafından Ukrayna’da bulunan Dnipro Metalürji tesisine eğitim için gönderilmiştir. Yine, buradaki başarılarından dolayı 1959 yılında Ukrayna Leninci Komünist Gençler Birliği Dneprodzerjinsk Şehir Komitesi tarafından takdir belgesi ile ödüllendirilir. Ardından, 1961 yılında Komünist Emeğin Öncü İşçisi şeref unvanına layık görülür. Bu dönemlerde Nazarbayev, Temirtaw’da işçilerin yaşadıkları sorunları Sovyetler Birliği’nin düzenlediği kongrelerde dile getirmekten kaçınmamış, bu sayede yaşam koşullarının düzeltilmesini sağlamıştır. 1962 yılında ise Sovyetler Birliği Leninci Komünist Gençler Birliği Merkez Komitesi’ne üye olarak seçilmiştir.

Siyasi yaşamının yanı sıra iş hayatındaki becerileri sayesinde hızlı bir yükselişe geçen Nazarbayev, bu başarıları dolayısıyla gazete manşetlerinde yer almıştır. Bu gelişmenin devamında ise Temmuz-Ağustos 1962 tarihleri arasında teşvik olarak ilk defa yurtdışına gönderilmiştir. Yine aynı yıl, Sovyetler Birliği Komünist Partisine yaptığı üyelik başvurusu onaylanmıştır.  Bunun yanı sıra, 25 Ağustos’ta, aynı fabrikada çalıştığı Sara Kunakayeva ile evlenmiştir.

Evlilik Nazarbayev in çalışmalarını duraklatmaz. Aynı zamanda 1962-65 yılları arasında Karaganda Üniversitesi, Metalürji bölümünü dışardan bitirmiştir. Aynı bölümün yüksek eğitim kısmına devam etmiş ve 1967’de eğitimini tamamlayarak Metalürji Mühendisi olmuştur.

20 Kasım 1968’de Yüksek Fırın İşletmesi Birincil Parti Örgütü’nün Büro Sekreteri olarak seçilmiş ve büroya başkanlık etmeye başlamıştır. Demir-çelik alanında geleceği parlak görünürken Komünist Parti merkezine çağrılmış ve Temirtau Komsomol Birinci Sekreterliği görevi önerilmişti. Ama bakmakla yükümlü olduğu bir ailesi olduğunu düşünerek görevi reddetmiş ve parti tarafından ‘kınama’ cezası almıştır.

Ertesi sene parti sekreteri olarak seçilen Nikolay Davidov, Nazarbayev’e Sanayi ve Ulaştırma Bölümü başkanlığını teklif etmiştir. Bu sefer reddetme gibi bir şansının olmadığını düşünen Nazarbayev, görevi kabul etmiştir. Kısa zamanda daha önce reddettiği birinci sekreterlik görevine yükselmiştir. Hızlı yükselişi 1970 yılında Temirtaw Parti Komitesi Birinci Sekreteri Nikolay Davidov ‘un yardımcısı, 1972’de Karaganda Demir-Çelik Tesisi Parti Komitesinin sekreteri olarak çelik üretiminden sorumlu olması ile devam etmiştir. Mart 1977 yılında Karaganda Bölgesel Parti Sekreteri seçilmiştir. Aynı yılın Aralık ayında ise İkinci Sekreter olarak görev almıştır. Böylece Nazarbayev bölge yetkilisinden ulusal siyasetçiliğe yükselmiş olmuştur.

Aralık 1979’da Kazakistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Sanayi, Ulaştırma ve Haberleşme Sekreteri görevine getirilmiş, böylece fiilen ülkenin birinci idarecilerinden birine dönüşmüştür. İki sene sonra ise SSCB Yüksek Kurulu Milletvekili ve parti organlarının mali çalışmalarını denetleyen organ olan Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Teftiş Komisyonu üyesi olarak seçilmiştir.

Sovyetler Birliği’nin kötü gidişatını engellemek amacıyla Gorbaçov tarafından glasnost ve perestroyka politikalarının hayata geçirildiği dönemde, Nazarbayev 43 yaşında iken Kazak SSC Bakanlar Kurulu Başkanı tayin edilmiştir. Döneminin müttefik cumhuriyetlerinin en genç başbakanı olan Nazarbayev, Gorbaçov’un politikalarını memnuniyetle desteklemiştir.

Gorbaçov’un öngördüğü politikaların işe yaramaması sonucunda 1980’lerin sonuna doğru hızla yayılan ekonomik kriz halkı zor durumda bırakmış; dolayısıyla halk ayaklanmaya yakın bir hale gelmişti. Kazak halkının tepkisine yol açan diğer bir olay ise Kazakistan Komünist Partisi Merkez Komitesi Birinci Sekreteri olarak bir Rus’un atanmasıydı. Kazak halkı hakkında hiçbir fikre sahip olmayan Kolbin, tepkiler sonucunda, 1989’da görevden alınır ve yapılan oylama kararıyla, yerine ülkesini daha iyi tanıdığı için onu çok daha ileriye götürebilecek kabiliyette olduğuna inanılan Nursultan Nazarbayev atanır.

Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Milletvekili olarak 1989-1991 yılları arasında Nazarbayev kendini parlak ve tarihte yer alacak biçimde göstermiştir. Siyasi platformlarda Cumhuriyetin çıkarlarını savunduğunu kanıtlamıştır. Aynı kongrede Nursultan Nazarbayev, Sovyet Birliği’nin başkan yardımcısı görevine terfi eder. İki yıl sonra 1991 yılında Nazarbayev’e Sovyet Sosyalist Cumhuriyetler Birliği Bakanlar Konseyi Başkanı görevi teklif edilir.

Dönemin kötü gidişatının sebeplerinden birini merkez ile taşra arasındaki yetkilerin sınırlarının açıkça tespit edilmemesi olarak gören Nazarbayev, stratejik öncelik olarak Komünist Parti ile arasına mesafe koymayı, devleti yönetmenin yeni biçimlerini ve Birlik merkezi ile ilişkilerde Kazakistan’ın egemenliğini pekiştirmeyi amaçlamıştır. Öncelikle Nisan 1990’da Başkanlık sistemine geçme kararı almış ve parlamentonun kararıyla da Kazakistan’ın ilk Cumhurbaşkanı olmuştur. Sonrasında ise Yüksek Kurul ile birlikte bir yasa hazırlamıştır. Kazak SSC’nin ‘Devlet Egemenliği Bildirgesi’ adını taşıyan yasa, 25 Ekim 1990 tarihinde kabul edilmiştir. Kazakistan’ın egemenliğini ilan ettiği yasa, cumhuriyetin ilk yasal düzenlemesi olmuştur. Siyasi ve ekonomik dönüşümün, devlet egemenliğini güçlendirmesi için iktidarın yapısında yapılan değişikliklerle, yönetimde en uygun modeli oluşturma ihtiyacı hissedilmiştir. Bu bağlamda, 20 Kasım 1990 tarihinde, “Kazak Sovyet Sosyalist devlet iktidarının ve yönetiminin yapısını geliştirme” adlı yasa ile anayasal değişiklik ve eklemeler kabul edilerek Kazakistan Cumhurbaşkanı tarafından imzalanmıştır. 1 Aralık 1991’de yapılan seçimler sonucu Cumhurbaşkanı seçilen Nazarbayev, 16 Aralık 1991’de egemen Kazakistan’ın bağımsızlığını ilan etmiştir.

Nursultan Nazarbayev'in gençliği

Nursultan Nazarbayev, 29 Nisan 1995’te yapılan ulusal bir referandum sonucunda görev süresi 2000 yılına uzatılmasında rağmen 10 Ocak 1999'da, alternatif olarak, oyların yüzde 79,78'ini alarak Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı seçilmiştir. 4 Aralık 2005'te oyların yüzde 91,15'ini alarak Kazakistan Cumhuriyeti Cumhurbaşkanı yeniden seçilmiştir.

Cumhuriyeti büyük bir imparatorluğun yıkıntılarından dirilten Nazarbayev'in amacı cumhuriyeti dünyanın 50 gelişmiş ülkesi arasına sokmak olan "Kazakistan-2030" stratejisiydi. Ancak, Kazakistan'ın insanların küresel anlamda düşündüğü güçlü ve başarılı bir ülke unvanını onurla taşımasına izin veren 12 yılda tam anlamıyla elde edilmiştir. Ayrıca, ülkesindeki birçok engeli aşmıştır. Kazakistan'ı bir dizi siyasi, ekonomik ve askeri-politik blokla tanıştırmıştır. 2007 yılında, Çin, Rusya ve Amerika Birleşik Devletleri'nin cumhuriyetin ana ekonomik ortakları haline gelmesiyle Avrasya Ekonomik Birliği'nin kurulmasını başlatmıştır.

2007'de cumhuriyetin parlamenterleri Kazakistan Anayasasını değiştirmeye karar vermişlerdi. 2007'de parlamento, cumhurbaşkanı tarafından önerilen anayasa değişikliklerini onaylamış ve buna göre cumhuriyetin statüsü ‘Cumhurbaşkanlığı’ndan ‘Parlamenter Cumhurbaşkanlığı’na değişmişse de Nazarbayev'in cumhurbaşkanlığını günlerinin sonuna kadar elinde tutma hakkını almıştır. 2010 yılında Nazarbayev'e, kendisini dokunulmaz kılan, cezai ve idari sorumluluktan tamamen muaf olduğu Milletin Lideri statüsü verilmiştir.

Nisan 2015'te yapılan oylamayla Nazarbayev oyların %97,7'sini kazanarak altıncı kez cumhurbaşkanı seçilmiştir. Böylece, Sovyet sonrası dönemin tüm ülkeleri arasında iktidardaki süre açısından rekor sahibi olmuş ve ayrıca dünyadaki en güçlü on yönetici arasında girmiştir.

30 yıla yakın bir görev süresinin sonlarına yaklaşıldığında ülkedeki iç sorunlar ve karşılaştığı yolsuzluk iddiaları sonucunda Nursultan Nazarbayev 20 Mart 2019’da Kazakistan Cumhurbaşkanlığı görevinden istifa etmiştir. Aynı gün, Nazarbayev yerine cumhurbaşkanlığı vekilliğine atanan dönemin Parlamento Senatosu Sözcüsü Kasım Cömert Tokayev, Haziran 2019’dan beri Kazakistan Cumhurbaşkanlığı görevini sürdürmektedir.

Hazırlayan: Gaye SOLMAZ