Dünya Ticaret Örgütü

Dünya Ticaret Örgütü, çok taraflı ticaret sisteminin yasal ve kurumsal organıdır.

1947-48 yıllarında, Havana’da toplanan 50’ye yakın ülke temsilcisi bir araya gelerek, uluslararası ticaretin serbestleştirilmesi amacıyla geçici olarak Gümrük Tarifeleri ve Ticaret Genel Anlaşması’nı (GATT) imzalamıştır.

Mal ticaretine ilişkin çok taraflı kuralları belirleyen GATT’ın temel amacı, üye devletlerin birbirleriyle adil ve tam rekabet koşulları altında ticaret yapabilecekleri serbest ve açık bir ticaret sistemi oluşturmaktır. GATT, içerdiği kurallar itibariyle temelde dört ilkeye dayanmıştır. Bu dört temel ilke; gümrük vergilerinin indirilerek konsolide edilmesi, en çok kayrılan ülke kaydı, uygulamada şeffaflığın sağlanması ve ulusal düzeyde ayırımcılık yapma yasağı getirilmesi olarak özetlenebilir.

1948 yılı Ocak ayında yürürlüğe giren GATT’ın faaliyetleri, dış ticaretin serbestleştirilmesini sağlamaya yönelik olmuştur. Serbest bir dış ticaret sisteminin oluşmasına engel görülen gümrük vergilerinin düşürülmesi, tarife dışı engellerin kaldırılması veya tarifeye dönüştürülmesi, ayrıca olabilecek diğer sınırlama ve farklı muamelelerin kaldırılması gibi hususlar GATT’ın temel hedeflerindendir. Bunun temelinde, dış ticarette rekabet sonucu mal kalitesinin artacağı, fiyatların düşeceği, dış ticaret hacminin artacağı, bu durumun üretim artışına da etki edeceği ve dolayısıyla ülkelerin refahını artıracağı düşüncesi bulunmaktadır. Uygulamada her ne kadar bu düşünceden sapmalar olmuş, özellikle gelişmiş ülkeler kendi menfaatleri nispetinde konulara yaklaşmışlarsa da, GATT’ın başlangıcında gelişmiş ülkelerde sanayi kesiminde ortalama yüzde 40’larda olan koruma oranları, günümüzde % 5-6’lar civarına düşmüştür.

Geçici statü ile faaliyete geçen, hukuki zemine tam oturmamış ve yaptırım gücü zayıf olan GATT’ın dış ticaretin serbestleşmesi ve koruma oranlarının düşmesindeki rolü küçümsenemez. GATT kapsamında 1947-1993 yılları arasında sekiz çok taraflı ticaret müzakeresi (round) yapılmıştır. GATT çerçevesinde yapılan roundların sonuncusu olan Uruguay Turu 1993’te tamamlanmış ve daha önce dışarıda bırakılan fikri haklar ve hizmet ticareti gibi konuların anlaşmalar kapsamına dâhil edilmesinin yanı sıra Dünya Ticaret Örgütü’nün kuruluşu da bu turda gerçekleşmiştir.

Uruguay Müzakereleri sonrasında varılan anlaşma sonucu kurulan ve 01.01.1995’te yürürlüğe giren DTÖ, hukuki zemine oturmuş ve yaptırım gücü artmış olarak, aynı zamanda sanayi ürünleri ticaretine ilaveten tarım, tekstil ve hizmet ürünleri ticareti ile birlikte fikri mülkiyet haklarını da bünyesine katarak GATT’ın yerine geçmiştir.

Temelinde devletlerin işbirliği ilkesi olan müzakerelere dayalı GATT’tan farklı olarak, sürekli bir örgüt olan Dünya Ticaret Örgütü, anlaşmazlıkları çözme gibi güçlü yetkilerle kurulmuştur. Bunu takiben, DTÖ 1 Ocak 1995 tarihinde fiilen çalışmaya başlamış ve Uruguay Round Anlaşmaları yürürlüğe girmiştir.

Sekretaryası Cenevre’de bulunan DTÖ’nün temel görevleri, üyeleri arasında ticari ilişkilerin geliştirilmesi ve gelecekte gerçekleştirilecek çok taraflı ticaret müzakereleri için bir platform oluşturulmasıdır. Yalnızca malların ticaretini konu alan ve sağlam bir yasal temeli olmayan GATT’ın aksine DTÖ, hizmetler, yatırım, fikri ve sınai mülkiyet gibi farklı alanları da kapsar. DTÖ’nün kurulmasından sonra GATT, DTÖ kapsamında yer alan birçok anlaşmadan biri halini almıştır. 2007 Ocak ayı itibariyle Dünya Ticaret Örgütü, 150 üyeden oluşmaktadır. Üye ülkelerin yapmakta oldukları tüm anlaşmalar ve taraf oldukları bütünleşmeler DTÖ tarafından karara bağlanarak yapılmaktadır. Genel amacı, yapılan anlaşmalar veya bölgeselleşmeler sonucunda dünya ticaretini veya diğer üye ülkelerin ticaretini haksız rekabete uğratmamaktır.

Türkiye, Genel Anlaşmaya 21.12.1953 tarihinde katılmış, ülkemiz tarafından da kabul edilen Nihai Senet çerçevesinde imzalanan ve DTÖ’yü kuran Marakeş Anlaşması, Türkiye Büyük Millet Meclisi’nde 31.12.1994’ten itibaren geçerli olmak üzere, 25.02.1995 tarihinde onaylanmıştır. Türkiye’nin, DTÖ’ye üyeliği 26 Mart 1995 tarihinde başlamıştır.

DTÖ Anlaşmaları, mal, hizmetler ve fikri mülkiyet alanlarını kapsamaktadır. GATT 1947, DTÖ Anlaşmaları açısından esas alınacak genel çerçeveyi çizmektedir. DTÖ’yü Kuran Anlaşma’nın eki Ek 1 A’da, GATT 1947’nin yanı sıra, Mal Ticaretine ilişkin Anlaşmalar sıralanmaktadır:

Tarım Anlaşması Anti- Damping Anlaşması Sübvansiyonlar ve Telafi Edici Önlemler Anlaşması Koruma Önlemleri Anlaşması Ticarette Teknik Engeller Anlaşması Sağlık ve Bitki Sağlığı Önlemleri Anlaşması Gümrük Kıymeti Anlaşması Sevk Öncesi İnceleme Anlaşması Menşe Kuralları Anlaşması İthalat Lisansları Anlaşması.