Anomi

Anomi (anomie, anomy) bir toplumda var olan kuralların etkisiz hâle gelmesi, çöküntü, çatışma ya da karışıklığın meydana gelmesi durumunu belirten bir terimdir. Eski Yunan metinlerinde sıklıkla karşılaşılan anomi “yasasız” anlamını taşıyan “anomos” kelimesi ile ilişkilendirilmektedir. Kavram, çöküntü ve enkaza atıfta bulunan geniş çaplı ve çoğunlukla olumsuz manalar çağrıştıran bir biçimde kullanılagelmiştir. Modernliğin beraberinde getirdiği sosyal, kültürel, ekonomik ve siyasal yeni durum karşısında dönemin sosyologları çeşitli teoriler geliştirmişlerdir.

Sanayi toplumunun şekillendiği bu dönemde sosyologlar yaşanan değişim sürecini analiz etmeye yönelmişlerdir. Sosyolojide sosyal düzensizliğe, kuralsızlığa vurgu yapan bu terim sosyolojinin kurucu babalarından Fransız klasik sosyolog Emile Durkheim ve ünlü sosyolog Robert Merton tarafından ele alınmıştır. Robert Merton, sosyoloji literatüre Emile Durkheim tarafından kazandırılan anomi terimini daha sonra geliştirmiştir. Bu kavram sosyal değerlerin, etik kuralların ve sosyal yapının bozulmasını ayrıca sosyal kurumların işlevini yitirmesini ifade etmektedir. Denge ve bütünleşmenin bozulduğu durumlarda ortaya çıkan bireysel davranışlardaki kuralsızlık ve normsuzluk durumudur.

Durkheim terminolojisinde düzen ve denge kilit kavramlardır. Onun başlangıç sorusu toplumların nasıl olup da dengeli ve uyumlu hale geldikleridir. İkinci soru ise toplumların nasıl geliştiği ve karmaşıklaştığıdır. Durkheim, kendi zamanının ahlaki problemleriyle yakından ilgilenmiştir. Onun en önemli gözlemi ve teorisinin çıkış noktası modern dünyadaki ortak ahlak sisteminin gücünün azalmasıdır. Kendisi, çelişkili bir şekilde insanların özgür olabilmesi için dışsal bir kontrol düzeni içinde olmaları gerektiğini savunmaktadır. Çünkü kontrolden ve ahlaktan uzak birey tutkularının kurbanı olur ve kaybolur, yani anomi (kuralsızlık) yaşanır. Anominin ortaya çıkışı bireylerin yeterli ahlaki yaptırımlarla yüzleşmemesinden, hangi davranışın uygun ve kabul edilebilir olup olmamasının net belirlenememesinden kaynaklanır. Ona göre modern kapitalist toplumlarda birey giderek toplumdan kopmakta yani atomize olmaktadır. Anomi kavramını "İntihar" (1897) çalışmasında temellendiren Durkheim'a göre bu kuralsızlık halinde toplumda görülen intihar vakaları gözle görülür bir şekilde artmaktadır. Durkheim gelenekselleşmiş toplumlarda toplumsal bilincin güçlü olduğunu, bu durumun toplumda intihar vakaların sayısında önemli düşüşlere sebebiyet verdiğini ifade etmektedir. Durkheim’in 'mekanik' olarak adlandırdığı toplumlarda intihar olaylarının daha az görülmesinin sebebi birey ile toplum arasında bağ kuran, sosyal düzeni sağlayan kültürün niteliğidir. Kültürün toplumsal yapıyı koruma görevi gördüğünü savunan Durkheim, kültürün yoğun yaşandığı mekanik toplum düzeninde toplumsal bir bilinç oluşturulduğuna dikkat çekmiştir. Bu bilincin oluşmasında ana etken kültürün niteliğidir. Materyalist anlamda düşüncelerin geliştiği kendi dönemi olan modern toplumlarında kültürel değerlerin önemli ölçüde ikinci plana ya da yok edilmeye çalışıldığına dikkat çeken Durkheim bu durumu 'anomi' terimi ile açıklamaktadır. Dolayısıyla ona göre, modern toplum bir kuralsızlık halindedir ve kolektif bilinçlerini yitiren bireyler daha fazla intihar etmektedir.

Merton’a göre anomi, kültürel norm ve amaçlar ile bireyleri bunlara uygun ve uyumlu davranışlarda bulunmaya zorlayan toplumsal yapı arasında ki kopma halidir. Bu kopmalar nicel ve nitel yönden önem kazandığı oranda, kültürel yapı (değer, norm ve amaçlar) yıkılma tehlikesi ile karşı karşıya kalır. Merton, kültürel yapı ile toplumsal yapı arasındaki gerilimlerin ve uyumsuzlukların, disfonksiyonel bir nitelik taşısalar bile, toplumsal değişme aracı olabileceğini belirtir. Merton, davranışlardaki sapmanın sosyokültürel nedenlerinden ilkinin, kültürel olarak belirtilen hedefler ve ilgi alanlarından oluştuğunu; ikincisinin ise amaçlara varmak için kabul edilebilir durumları tanımlamak, düzenlemek ve kontrol etmek olduğunu ifade etmektedir. Tüm gruplar, hedeflerine varmak için kabul edilen ve gerekli işlemlerin ahlaki veya kurumsal düzenlemesiyle kendisinde var olan arzu ettiği hedef ölçeğini birleştirmektedir. Düzenleyici olarak bulunan normlar ve ahlaki mecburiyetler, teknik veya verimlilik normlarıyla her zaman denk düşmemektedir. Yasaklanmış davranışların (yolsuzluk, hırsızlık, dolandırıcılık, ahlaksızlık vb.) tamamı, başarı için gösterilen amaçlara vurgu, kurumsal olarak kendi yolundan ayrıldığında giderek yaygınlaşmaktadır. Bu davranışların yaygınlaşmasının temelinde hedeflere ulaşmak için gidilen meşru yollardan sapma bulunmaktadır. Toplumda yaşayan her birey için kabul edilen kültür değerlerine ulaşmak adına girilen mücadeledeki eksiklikler, başarıyı temsil eden maddi birikime yapılan kültürel göndermenin benimsenmesi ile ilgisi bulunduğu ölçüde, gösterilen antisosyal davranışların doğal karşılanmasına sebep olmaktadır. Amaca olduğundan fazla anlam yüklendiğinde ve bu amaca giden araçlara erişim sosyal yapı tarafından kısıtlandığında, “Amaç, araçları meşrulaştırır.” yaklaşımı ilke olarak benimsenmektedir. Bu yapı, kişilere kendilerine engel olarak gördükleri durumları ortadan kaldırması için baskı yaratmaktadır. Merton, bu bağlamda amaç ve araç arasındaki koordinasyon eksikliğinin anomiye neden olduğunu ortaya koymaktadır.

Hazırlayan: Suzan Küçükçallı