Şanghay İşbirliği Örgütü

Şanghay İşbirliği Örgütü veya bilinen adlarıyla Şanghay Beşlisi ve Şanghay Paktı, Çin, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan'ın 1996 yılında oluşturdukları uluslararası bir örgüt.2001 yılında Özbekistan'ında katılımıyla üye sayısı 6 ya yükselmiştir.

Üye Ülkeler:

Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu, Kırgızistan, Tacikistan, Kazakistan, Özbekistan, Hindistan, Pakistan

Gözlemci Ülkeler:

Afganistan, Moğolistan, İran, Belarus

Diyalog Ortağı Ülkeler: Türkiye, Azerbaycan, Sri Lanka, Ermenistan, Kamboçya, Nepal

Örgütün amacı; üye ülkeler arasında karşılıklı güven, iyi komşuluk ve dostluk ilişkilerinin güçlendirilmesi, bölgesel barış, güvenlik ve istikrarın korunması için ortak çaba sarfedilmesi, terörizm, köktencilik, ayrılıkçılık, örgütlü suçlar ve yasadışı göçle ortak mücadele edilmesi, ayrıca siyaset, ekonomi, bilim ve teknoloji, kültür ve eğitim, enerji, çevre konularında işbirliğinin geliştirilmesidir.

İÖ ilk olarak 1996 yılında Çin Halk Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu, Kırgızistan, Tacikistan ve Kazakistan tarafından üye ülkeler arasında güvenin arttırılması, sınır bölgelerinin silahsızlandırılması ve bölgesel işbirliğinin teşvik edilmesi amacıyla Şanhay Beşlisi adıyla kurulmuştur.

1996 ve 1997 yıllarında anılan beş ülkenin Devlet Başkanları sırasıyla Şanhay ve Moskova’da bir araya gelerek Sınır Bölgelerinde Askeri Güvenin Arttırılması ve “Sınır Bölgelerinde Askeri Güçlerin Azaltılması” Anlaşmalarını imzalamışlardır. 1998-2000 yılları arasında zirve toplantıları sırasıyla Almatı, Bişkek ve Duşanbe’de yapılmış ve üye ülkeler, sınır bölgelerinde güvenin arttırılması yollarının yanı sıra, siyaset, ekonomi ve güvenlik gibi alanlarda da görüş alışverişinde bulunmaya başlamıştır.

15 Haziran 2001’de Şanghay Beşlisi’nin doğduğu şehir olan Şanghay şehrinde yapılan zirvede daha önce gözlemci sıfatı ile toplantılara katılan Özbekistan tam üyeliğe kabul edilmiştir. Özbekistan ile katılım belgesi imzalandıktan sonra, Şanghay Beşlisi’nin temeline dayanan Şanghay İşbirliği Örgütü'nün (ŞİÖ) kurulduğu ilan edilmiştir (SCO Establishment Decleration). Aralarındaki bölgesel rekabetten dolayı özellikle Kazakistan Özbekistan’ın üyeliğine şüphe ile bakmış ancak Rusya ve Çin’in ısrarı ile Taşkent’in üyeliğini kabul etmek zorunda kalmıştır. Zirvede Rusya devlet başkanı Putin ile Çin devlet başkanı Jiang Zemin bir araya gelmiş, Zemin ŞİÖ’nin yapılan görüşmede Çin-Rus ilişkilerinin gelişmesine, bölgesel güvenlik ve istikrarın sağlanmasına ve çok kutuplu bir dünyaya kavuşmasına hizmet edeceğini ifade etmiştir. Tarihi, siyasi ve askeri nedenlerle bölgedeki önemli bir güç olması ve nüfus bakımından bölgenin en kalabalık nüfusuna sahip olması nedeniyle Özbekistan bölgesel dengelerde her zaman hesaba katılması gereken bir ülke olmuştur. Özbekistan’ın katılımıyla Çin-SSCB sınırı boyunca güvenliği sağlama amacıyla kurulan örgüte ilk kez bu sınır hattının dışındaki bir ülke dahil olmuş,böylece örgüt üye ülkelerin sorunlarının tartışıldığı bir forum olmaktan çıkarak dikkate alınması gereken bölgesel bir güç haline gelmiştir. Haziran 2002’de St. Petersburg’da toplanan liderler Örgütün tüzüğünü imzalamışlardır. Buna göre örgütün temel amaçları; üye ülkeler arasındaki dostluk, iyi komşuluk ve karşılıklı güvenin kuvvetlendirilmesi; ekonomik-ticari, bilim-teknik, kültür, eğitim, enerji, ulaşım, çevre ve diğer alanlarda etkin işbirliğinin geliştirilmesi; bölgesel barış ve istikrarın sürdürülmesi için ortak hareket edilmesi olarak sıralanmıştır.

Ayrıca daha önceki toplantılarda da dile getirilen terörizm, kökten dincilik ve bölücülük ortak düşman olarak kabul edilmiş, (SCO Charter) bu bağlamda 11 Eylül’de ABD’de meydana gelen saldırılar örgüt tarafından kınanmıştır. Bu saldırılar sonrası ABD’nin ilan ettiği ‘önleyici darbe’ stratejisi çerçevesinde kendisinin düşmanı olarak telakki ettiği ülke ve örgütlere karşı yürüttüğü mücadele Ş.İ.Ö. tarafından desteklenmiştir. Bilindiği gibi 2001 yılında başlayan Afganistan işgaline Rusya ve Çin ses çıkartmamış ve bu operasyonlar için Kırgızistan’ın Manas, Özbekistan’ın da Hanabad üslerini kullanmasına da ilk aşamada olumlu yaklaşmışlardır. 2004 yılı Taşkent Zirvesinde Moğolistan, 2005 Astana Zirvesinde İran, Pakistan ve Hindistan’ın ŞİÖ’ye gözlemci üye olarak kabul edilmeleri ile ŞİÖ’nün dış dünyadaki ‘ABD’ye karşı Rus-Çin işbirliği imajını kırılmaya çalışılmış, teşkilatın bölgesel olmaktan çıkarak kıtanın bütününe hitap eden bir yapıya getirilmesi amçlanmıştır.ŞİÖ diğer bölge ülkeleri ile de temas kurmaya başlamış, 2005’de ŞİÖ-Afganistan temas grubu oluşturulmuştur. Taşkent Zirvesi, ŞİÖ’nün artık sadece sınır sorunlarını çözen bir örgüt olmaktan öte çok daha kapsamlı bir yapıya büründüğünü göstermektedir. Çin’in üye ülkelere kredi imkanı sunması, AsyaPasifik bölgesindeki ülkelerle işbirliğini geliştirmek için siyasi irade gösterilmesi, zirve sonunda liderlerin imzaladığı Taşkent Deklarasyonu’nu ile ŞİÖ Kalkınma Fonu ve ŞİÖ İş Kurulu oluşturulması fikrinin benimsenmesi, Orta Asya’daki güvenlik ve istikrar için üye ülkelerin ekonomik kalkınmasına vurgu yapılması bu dönüşümün ilk işaretleridir. Rusya ve Çin’in ABD’yi terörle mücadele konusunda desteklemesinin iki farklı nedeni vardır. Öncelikle ABD için tehlike arz eden Afganistan’daki Taliban rejimi bu iki ülke için de sorun olmakta, hatta bu ülkelerde faaliyet gösteren ayrılıkçı hareketler doğrudan veya dolaylı olarak Taliban tarafından destek verilmektedir. İkinci olarak, bu iki ülkenin ABD’nin bölgedeki faaliyetlerine karışmamasına karşılık Rusya Çeçenistan’da Çin ise Doğu Türkistan’da daha rahat hareket etmeye başlamışlardır. Nitekim ABD yönetiminin 2002 Ağustosunda ‘Doğu Türkistan İslami Hareketini’ terörist örgütler listesine alması ve ABD’deki mal varlığını dondurması Çin’in bu beklentisinin hiç de boş olmadığını göstermiştir.

2005’de Astana’da yapılan Zirvede devletlerin içişlerine karışmama ilkesi benimsenmiş ve ABD önderliğindeki koalisyon güçlerine Orta Asya’daki üsleri kapatmak için tarih belirleme çağrısı yapılmıştır. Burada bahsi geçen üsler Özbekistan’ın Hanabad, Kırgısiztan’ın ise Manas üsleridir ve 11 Eylül saldırılarından sonra ABD tarafından terörle mücadele adı altında kullanılmaya başlanmıştır. Nitekim 2005 yılında Manas üssü, 2009’da ise Manas üssü kapatılmıştır. 2007 Bişkek Zirvesinde ise, Amerika’nın tek kutuplu dünya görüşü eleştrilmiş, örgütün eşit haklar, çok kutupluk anlayışı üzerine bina edildiği ve böylelikle blok menfaatlerinin ve ideolojik bölünmalerin terk edildiği bir uluslararası düzenin desteklendiği belirtilmiştir. 2008’de Duşambe’de yapılan ŞİÖ zirvesinde Afganistan’daki gelişmeler masaya yatırılmış, Rusya’nın Gürcistan ile yaşadığı Güney Osetya sorununda da örgüt Rusya’ya olan desteğini açıklamıştır. Zirve sonuç bildirisinde Gürcistan’a doğrudan herhangi bir eleştiri yapılmamasına rağmen ‘Rusya’nın bölgedeki işbirliği ve barışın sağlanmasındaki aktif rolünün desteklendiği’ belirtilerek örgütün Güney Osetya sorununda Rusya’nın yanında olduğu imajı verilmştir. 2009’da Rusya’nın Yekaterinburg şehrinde yapılan zirvede Sri Lanka ve Belarus ‘diyalog ortağı’ olarak kabul edilmiştir. Diyalog ortağı kavramı topluluğa katılımın en gevşek halini ifade etmektedir. ŞİÖ’nün kendi resmi sitesinde belirtildiği gibi diyalog ortakları belirli konularda işbirliğinin geliştirilmesi için yapılan toplantılara katılabilmekte ancak karar alma ve imza atma noktasında herhangi bir hakları bulunmamaktadır. Bu açıdan diyalog ortakları ‘danışma’ niteliğinde görüş bildirebilmektedirler.

Şanghay İşbirliği Örgütü’nün kurumsal yapısına bakacak olursak: devlet başkanları konseyi, hükümet başkanları konseyi, dışişleri bakanları konseyi, milli koordinatörler konseyi, ŞİÖ genel sekreterliği, bölgesel anti-terör merkezi, daimi temsilciler, bakanlık veya kurum başkanları toplantısı, özel çalışma grupları, iş konseyi, interbank konsorsiyumu ve ŞİÖ forumu. yapılarından oluşmaktadır.

Üye devletlerin Devlet Başkanları örgütün en üst karar alma organı olarak önemli konularda karar almak ve gerekli talimatları vermek amacıyla yılda en az bir kez toplanmaktadırlar.Aynı şekilde Hükümet Başkanları da örgütün stratejilerini tartışmak, bütçe, ekonomi ve diğer alanlardaki işbirliğine dair önemli sorunlara çözümler üretmek üzere yılda bir kere toplanmaktadırlar.

Dışişleri Bakanları Konseyi; Bu konseyde Devlet Başkanları Konseyi’nden bir ay önce toplanır ve bu konseyin gündemini belirleyen, daha çok uluslararası sorunların yoğunlukta görüşüldüğü konseydir. Bu konsey örgütün en fonksiyonel organlarından birisidir diyebiliriz.

Temsilcilikler Konseyi; Örgüte üye ülkelerin işbirliği yaptıkları alanlarda temsilcilerin katıldığı kapsamlı görüşme ve antlaşmaların altyapısının oluşturulmaya çalışıldığı önemli bir organdır.

Ulusal Koordinatörler Konseyi; ŞİÖ üyesi ülkelerin ulusal koordinatörlerinin katıldığı ve yılda en az üç defa toplanan ve bir anlamda tüm diğer organları yönlendiren organdır.

Bölgesel Anti-terör Ajansı; Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te yer alan anti-terör şubesidir, daimi niteliktedir.

Şanghay İşbirliği Örgütü sayesinde Rusya ve Çin’in, Orta Asya’daki güçlerinin arttığını söyleyebiliriz. Aynı zamanda bu örgüt sayesinde bölgedeki batı etkisinin azalacağını düşünen Rusya ve Çin, bu işbirliğini toprak bütünlüklerini koruyacak bir güvenlik sistemi olarak görmektedirler. Bu iki büyük gücün baskın roller üstlendikleri Şanghay İşbirliği Örgütü’nün yine bu güçlerin siyasi bakış açılarını yansıttığı da söylenmektedir. Tüm bunlardan başka Çin ve Rusya’nın BM Güvenlik Konseyi’nin sürekli üyeleri olmalarından dolayı örgütün uluslar arası arenadaki saygınlığının artması söz konusudur. Ayrıca bu iki büyük gücün bölgedeki ABD çıkarlarını dengede tuttuğunu da söylememiz mümkündür.

Son ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi Kazakistan’ın dönem başkanlığında 8-9 Haziran 2017 tarihlerinde Astana’da gerçekleştirilmiştir. Zirve gündeminin öne çıkan konularından birini örgütün genişlemesi teşkil etmiştir. Bu çerçevede, üyelik süreçleri 2015 Ufa Zirvesi’nde resmen başlamış olan Pakistan ve Hindistan, Devlet Başkanları Konseyi Toplantısında tam üyeliğe kabul edilmiştir. Astana Zirvesi’nin sonunda ŞİÖ Dönem Başkanlığı Kazakistan’dan Çin Halk Cumhuriyeti’ne geçmiştir.

Kaynakça