Bağımsız Türk Cumhuriyetleri

Bağımsız Özbekistan

Özbekistan'ın Siyasi Yapısı

Orta Asya’nın tam ortasında bulunan ve nüfus yoğunluğu bakımından en büyük ülkesi olan Özbekistan’ın başkenti Taşkent’tir. Para birimi olarak Özbekistan Somu kullanılmaktadır. Devlet başkanı Şavkat Miromonoviç Mirziyoyev’dir. Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan ve Türkmenistan ile sınırı bulunmaktadır. Üye olduğu uluslararası kuruluşlardan bahsedecek olursak; BM, ŞİÖ, BDT, AGİT, EBRD, ADB, IMF, FAO, İİT, EİT, AİGK, Dünya Bankası’dır Eski SSCB sınırları içerisinde Rus ve Ukraynalılardan sonra en büyük 3. Ulus Özbeklerdir. Ülkenin yaklaşık olarak %75’i Özbek olmakla birlikte geneli ülkenin kırsal kesiminde yaşamaktadır. Şehirlerde ise Slav kökenli azınlıklar bulunmaktadır 1 Eylül 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılması ve Komünist Parti’nin iktidardan düşmesi üzerine Özbekistan Komünist Partisi de kapatılmış ve ‘Demokratik Halk Partisi’nin’ kurulduğu ilan edilmiştir. Önemli değişiklikler yapılmasına rağmen kurulan yeni parti de Komünist Parti’nin ideolojisinin ve siyasal yapısının etkisi altında kalmış ve tüm mal varlığının da sahibi olmuştur. Bağımsızlığın ardından yapılan seçim ile İslam Kerimov oyların %86’sını alarak Cumhurbaşkanlığı görevine getirilmiş, hayatını kaybedene kadar da görevini devam ettirmiştir 1992’de kabul edilen ve 128 madde, 6 bölümden oluşan Özbekistan Anayasası’na göre, Özbekistan Cumhuriyeti laik, demokratik bir yönetime sahiptir. Ülkede anayasal düzenin temeli hukukun üstünlüğü ile din, vicdan ve ifade özgürlüğüdür. Özbekistan Devleti’nin bağımsızlığını kazandıktan sonra yaşadığı dönüşümün ana çerçevesi ulusal kimliğe dayalı bir ulus-devlet inşasıdır. Bu fikir ‘Özbekçilik’ düşüncesi ile somutlaştırılmıştır. Ulus devlet yapısını inşa ederken bu yurttaşlığın üç temel taşından bahsetmek mümkündür

*geleneksel ve ataerkil bir Özbekçilik,
*radikal dini gruplardan uzak, laik, daha da önemlisi milli bir İslami algıya dayanan Özbekçilik,
*girişimcilik kültürünü özümsemiş bir Özbekçilik.

Yönetim sistemi başkanlık olan Özbekistan’da en büyük meclis ‘Olî Majlis’tir. 2002 anayasa değişikliğine kadar ülkenin tek meclisi konumunda idi ve 250 milletvekiline sahipti 2002 yılında yapılan anayasa değişikliği ile iki meclisli sistem getirilmiş; meclisin ilk kanadı 120 üyeye sahip ‘Qonunchilik Palatasi’, ikinci kanadı ise yine 120 üyeli ‘Senato’ olmuştur. Olî Majlis üyelerinin görev süresi 5 yıldır. Her başkanlık sisteminde olduğu gibi Özbekistan’da da yürütme yetkisi Cumhurbaşkanı’ndadır ve cumhurbaşkanı, Bakanlar Kurulu’nun da başkanıdır.2002’de gerçekleştirilen referandum ile görev süresi 5 yıldan 7 yıla çıkarılmıştır. Cumhurbaşkanının fermanları ve kararları da kanun hükmündedir Özbekistan Cumhuriyeti’nde idari teşkilatlanma; vilayet, tuman, cemaat şirketi ve köyler şeklindedir. Toplamda Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti ile 12 vilayet, 123 şehir ve 164 tuman(ilçe) yönetiminden oluşmaktadır. Vilayet, şehir ve tumanların yönetim birimleri “Hokimiyat” olarak adlandırılmaktadır. Bu birimlerin yönetim organları “hokim” denilen başkanlar ile ‘Halk Meclisleri’dir. Cumhurbaşkanı tarafından atanan vilayet hokimlerinin ataması Halk Meclisi tarafından onaylanır. Şehir ve tuman hokimleri ise, vilayet hokimi tarafından atanır ve bu atamalar da ilgili meclisler tarafından onaylanır. Görev süreleri 5 yıldır Vilayet hokimlerinin Türkiye’deki konumunu valiler almaktadır. Vilayetin siyasi ve ekonomik kalkınmasını, görevlisi oldukları birimin toplum düzenini ve kalkınmasını sağlamak başlıca görevleridir. Bunlarla beraber tuman hokimlerini ve onların yardımcılarını atamakla görevlidir. Tumanlarda ekonomi ve kamu iç içedir ve tuman hokiminin denetimindedir. Tuman hokimleri, kendi yönetim birimlerinde siyasi düzenin başkanıdır. Bir başka idari birim olan cemaat şirketlerini tarımla ilgili birimler ve hayvancılık çiftlikleri oluşturmaktadır Özbekistan idari yapısında özerk statüde bulunan tek yerel yönetim birimi mahallelerdir. Mahalleler, Özbekistan’da en küçük sosyo-mekansal birimler olup idari teşkilat şemasının da en altında yer alır. Devlet demokratik sivil toplum örgütlenmesini mahalleler üzerinden yapmaya çalışmaktadır Özbekistan Cumhuriyeti Halk Demokratik Partisi en büyük parti olup 1 Kasım 1991’de Taşkent’te kurulmuş ve ilk lideri İslam Kerimov olmuştur. Adalet Sosyal Demokratik Partisi 1995 Şubat ayında, Milli Kalkınma Partisi 1992 Mart ayında kurulmuştur. 2013 yılı Özbekistan için hareketli bir yıl olmuştur.2013 yılında yaşanan önemli bir siyasi gelişme kayıtlı siyasi partilerin liderlerinin çoğunun değişmesidir. Yine gündelik hayatın pratiklerinde sık sık karşılaşılan bir durum önemli siyasal aktörlerin sık sık değişmesidir. Özbekistan’da önemli bir diğer konu, insan hakları ihlalleri ile ilgili sık sık eleştiriye uğrayan Özbekistan devleti “milli demokrasi” ya da “doğu tipi demokrasi” söylemini öne sürmektedir. Liberal ve bireyci anlayışa dayalı Batı tipi demokrasilerin, cemaatçi ve ataerkil olan Özbek toplumsal yapısına uygun olmadığını savunan Kerimov’a göre, Özbekistan kendine has milli bir demokratik anlayışa sahiptir. 2013 yılı da “Obod Turmush Yili” olarak ilan edilmiştir. Buna göre, Özbekistan’da toplumsal yaşamın daha kaliteli hale gelmesi için çaba sarf edilmiştir. Yine 2013 yılında yaşanan önemli bir gelişme genel af ilanıdır. Özbek siyasal hayatında radikal İslam ile mücadele konusu her zaman gündemdeki yerini korumuştur Özbekistan kuruluşundan 2016 yılı Eylül ayına kadar İslam Kerimov’un başkanlığında yönetilmiştir. Eylül 2016’da Kerimov’un hayatını kaybetmesi üzerine, 5 Aralık 2016’da yapılan seçimleri Liberal Demokrat Parti adayı Şevket Mirziyoyev kazanmıştır. Kerimov’un vefatının ardından geçici başkanlık görevini yürüten Mirziyoyev, yapılan erken seçimde oyların %88.61’ini almıştır Böyle bir yönetsel değişikliğin yaşanması hem Özbekistan iç siyaseti açısından hem de dış siyaseti açısından önemli bir gelişmedir.

Özbekistan Ekonomisi

Orta Asya’nın en kalabalık ülkesi olma özelliğine sahip Özbekistan, sahip olduğu potansiyel ile önemli bir pazar olarak görülmüştür. Bağımsızlığının ardından serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinde Özbekistan, Sovyet döneminde var olan kurumları yeni koşullara uygun olacak şekilde revize etmiştir. Bağımsızlığının ilk yıllarında diğer Orta Asya Cumhuriyetlerinde sektörel varlığı bulunmayan otomotiv sektörü Özbekistan için önemli bir avantajdı. Özbekistan 1990-1996 yılları arasında sanayi üretiminde reel artış gösteren tek ülkedir ve 1996 yılında ithal ikameci bir politika ile döviz ve ithalat kontrolünden yana olmuştur. Ülkeye daha fazla yabancı yatırım çekmek amacıyla 1998 yılımda ‘Yabancı Yatırımlar Kanunu’ kabul edilmiştir. 2005 yılında revize edilen bu kanun ile bazı gümrük malları için yatırımcılar lehine vergi istisnaları ve vergi muafiyeti getirilmiştir. Dışa kapalı merkeziyetçi bir ekonomiye sahip olması sayesinde 2008 krizinden fazla etkilenmemiştir. Son yıllarda sanayiye olan yatırım teşviklerini arttıran Özbekistan, 2014-2015 Dünya Bankası verilerine göre dünyanın en hızlı gelişen 5 ekonomisi arasında yer almıştır. Ayrıca yine son yıllarda girişimci iş adamlarının faaliyetlerini gerçekleştirebilmek adına iyi bir iş ortamının sağlanması alanında başarılar elde eden on ülke arasında yer alan Özbekistan, 2015 yılı Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) üyeleri arasında gıda güvenliğinin sağlanmasında Birleşmiş Milletler Binyıl Kalkınma Hedeflerine ulaşma ödülü alan 14 ülke arasında yer almıştır Özbekistan’da önemli miktarda petrol ve gaz rezervleri bulunmaktadır. Dünyanın 8. Doğalgaz üreticisi olan Özbekistan’ın Milli Petrol Şirketi Uzbeneftegaz’dır. Ülkede Üstyurt, Bukharo-Khivin, Southwest- Gissar, Surkhan-Dar’ya ve Fergana olmak üzere 5 petrol bölgesi bulunmaktadır. Ülkenin petrol üretiminin %70’i Kokdumalak Sahası’nda bulunan Bukharo-Khivin bölgesinde gerçekleştirilmektedir. Üretilen petrolün dünya pazarlarına taşınması konusu sektörün en önemli problemlerinin başında gelmektedir. En zengin doğalgaz kaynakları ise Üstyurt bölgesinde bulunmaktadır. Ülkenin doğalgaz üretiminin yaklaşık %60’ı bu kaynak üzerinde yapılmaktadır. Surhan ve Kokdumalak Sahaları’nda doğalgaz sektörüne hizmet eden toplam 12 adet yapı bulunmaktadır. Ülke doğalgazının işletilmesinde aktif olarak çalışan şirketler Unocal ve Enron’dur. 1998 yılında Rusya ile İtera Acentası aracılığıyla Ukrayna, Ermenistan ve Gürcistan’a Özbek gazının satılması üzerine bir anlaşma imzalanmıştır. Özbekistan’ın önemli kömür yatakları; Angren, Baisun ve Shargun’dur. Almanya’nın Krupp Hoesch Stahlexport Şirketi ile maden ve kömür kaynaklarının işletilmesi için bir anlaşma imzalanmıştır. Dünya uranyum kaynaklarının önemli bir miktarı topraklarında bulunduran Özbekistan, elektrik ihracı konusunda da Türk Cumhuriyetleri içerisinde ikinci sıradadır

Bağımsız Azerbaycan

Azerbaycan Ekonomisi

Azerbaycan, 18 Ekim 1991 tarihinde bağımsızlığını elde ettikten sonra ekonomi liberasyonu ve serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecini başlatmıştır. Ekonomik, siyasi ve sosyal açıdan yapılanma sürecine hız kazandırmak isteyen Azerbaycan’ın mevcut petrol ve doğalgaz kaynaklarının ihraç edilmesi için sahip olduğu boru hatları, Sovyetlerin planlı ekonomi ve işbölümü sistemine göre yapılandırıldığı için yeterli değildi. Bu sebeple aynı durumda bulunduğu Kazakistan ve Türkmenistan gibi Azerbaycan da kaynaklarını değerlendirmek amacıyla 1994 yılından itibaren yabancı yatırımcıları ülkesine yatırım yapmaya davet etmiştir. Azerbaycan’ın yabancı ortaklarla petrol ve doğalgaz anlaşması yapması altyapı eksikliklerinin tamamlanmasına ve modern teknolojinin ülkeye girişine imkân sağlamıştır Ülkede yabancı yatırımların hukuki ve iktisadi esaslarının belirlenmesi ve devletin yatırımcılara garanti vermesi amacıyla 15 Ocak 1992’de ‘Yabancı Yatırımların Korunması’ hakkında kanun çıkarılmıştır. Zaman geçtikçe güncellenen bu kanun düzenlemesi ile yabancı sermayeye; kanunların değişmesi, millileştirme, istimlak, tazminat, zararın ödenmesi gibi konularda devlet garantisi verilmiştir. Yine bu anlamda yapılan bir diğer yasal düzenleme ise 1995 yılında kabul edilip 19 Nisan 2005’te birtakım değişikliğe uğrayan ‘Yatırım Faaliyetleri Hakkında’ kanundur. Kanun maddesine konu olan düzenlemeler; yabancı yatırımların korunması, teşvik edilmesi ve uluslararası ekonomik işbirliklerinin sağlanması üzerinedir Bağımsızlığının ilan edildiği 1991 yılından 1995 yılına dek geçirdiği süreçte %60’lık bir küçülme yaşayan Azerbaycan ekonomisinde, Sovyetler Birliği dönemindeki pazarlarını ve devlet teşviklerini kaybetmiş olan plastik, kimyasal ve imalat gibi birçok sektör yok olma noktasına gelmiş ve tarım sektörünün ülke ekonomisindeki payı azalmaya başlamıştır Kullanılan teknolojinin eski olması petrol üretimini etkilemiş üretim bu dönemde azalan bir seyirde devam etmiştir 1990 yılında 12,5 milyon ton olan üretim; 1995 yılında 9,2 milyon tona, 1996 yılında ise 9,1 milyon tona düşmüştür. Ülkede Ermenilerle geçici ateşkes yapılıp siyasi istikrarın sağlanmasının ardından dikkatler ekonomi üzerinde toplanmaya başlamıştır. 1992 yılında petrol rezervlerinin işletilmesi için Azerineft ve Azneftkimya isimli iki devlet şirketi birleştirilerek Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ( The State Oil Company of the Azerbaijan Repuclic- SOCAR) ve Aralık 1994’te Konsorsiyum, Azerbaycan Uluslararası İşletme Şirketi (AIOC) kurulmuştur 20 Eylül 1994 tarihinde ‘Asrın Anlaşması’ olarak adlandırılan Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ile dünyanın önde gelen petrol şirketleri arasında Hazar Denizi’nin Azerbaycan hâkimiyetinde olan kısmında Azeri, Çırağ ve Güneşli Yataklarının Birlikte İşlenmesi ve Paylaşılması Hakkında ilk anlaşmanın imzalanmış olması bu durumun en somut örneğidir Asrın Anlaşması ile Azerbaycan kaynaklarının işletilmesi için gerekli yatırımın %90’lık bir kısmı Konsorsiyum tarafından karşılanmıştır. Ayrıca devlet petrol ve gaz alanlarının kullanımı üzerindeki yönetim hâkimiyetini kendi elinde barındırmaktadır Bu dönemi izleyen süreçte enerji sektöründeki büyüme ülke ekonomisinin de yükselişe geçmesini sağlamıştır. Yabancı sermayenin büyük bir kısmını çeken enerji sektörünün ülke ihracatındaki payı %90 civarındadır. Aynı zamanda kamu gelirlerinin büyük bir bölümünü karşılamakta ve ülkedeki döviz rezervinin artışını da sağlamaktadır Doğrudan yabancı yatırım çekmekte bölge ülkelerine göre daha başarılı olan Azerbaycan 2004 yılında Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) tarafından hazırlanan ‘’Doğrudan Yabancı Yatırım Performansı Endeksi’’nde 140 ülke arasında birinci sırada yer almıştır Petrol ve doğalgaz ihracatından elde edilen gelirler, zor dönemlerin aşılmasında devlet ekonomisini ayakta tutan önemli bir faktördür ve 2005 yılından itibaren milli gelire yansımıştır Ülkenin petrol ve doğalgaz ihracatı için ihtiyacı olan boru hatları aktif kullanılan üç hattan oluşmaktadır. Bakü- Supsa, Bakü- Novorossiysk ve Bakü- Tiflis-Ceyhan petrol ihracatı için önem taşıyan boru hatlarıdır. Doğalgaz ihracatı için gerekli altyapı eksiğini tamamlamak adına da Bakü- Tiflis- Erzurum Boru hattı ve Güney Kafkas hattı projeleri için faaliyete başlanmıştır Ekonominin tek bir sektöre aşırı bağımlı olması, Azerbaycan ekonomisinin küresel pazarlardaki fiyat dalgalanmalarına karşı kırılgan bir yapıya sahip olması sonucunu doğurmuştur. Petrol üretiminin devlet nezdinde olması ekonomideki kamu payının da yüksek olduğu anlamına gelmektedir. Buradan çıkarılacak sonuç ise kamu harcamalarının devlet fonuna doğrudan ya da dolaylı olarak aktarılan petrol gelirlerine bağlı olduğudur. Yalnızca petrol gelirlerine bağlı bir büyüme ülkeye fazla dövizin girmesini, pazar arzında ani bir artışın olmasını ve ekonominin enflasyonist baskılar altında kalmasını da beraberinde getirmektedir. Bununla birlikte, petrol fiyatlarında yaşanacak ciddi bir düşüşün Azerbaycan kamu harcamalarının önünde ciddi bir engel oluşturacağı aşikârdır Doğal kaynak zenginlikleri sayesinde kalkınan Azerbaycan, aynı zamanda tek sektöre dayalı ekonominin ülke açısından risk olduğunun da bilinciyle farklı sektörleri canlandırmak üzere birtakım girişimlerde bulunmuştur. Bu bağlamda Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev, 27 Eylül 2004 tarihinde yayınlanan 128 numaralı kararname ile 2005-2025 yıllarını kapsayan ‘Petrol ve Gaz Gelirlerinin Yönetimi İle İlgili Uzun Vadeli Strateji’ belgesini imzalamıştır 8 Mayıs 2009 tarihinde Özel Şirketlere Yardım Milli Fonu Gözetim Konseyi toplantısında hükme bağlanan karara göre ‘’Azerbaycan ekonomisinin bütün alanları ve bölgeleri ile ilgili öncelikli taraflar’’ konusu belirlenmiş ve onaylanmıştır. Onaylanan bu metne göre ekonominin öncelikli alanları; bilgi teknolojilerinin gelişmesi, turizm, tarım, yenilik taraftarı şirketlerle ilgili çalışmalar, gıda sanayi, hafif sanayi, kimya sanayi, otomotiv sanayi, yerli hammaddeye dayalı inşaat malzemesi üretimi, geleneksel tarihi alanlar, ahşap imalat ve mobilya üretimi ve hizmet alanlarıdır 6 Aralık 2016 tarihinde ise, Cumhurbaşkanı Aliyev ekonominin sektörel anlamda çeşitlendirilmesi amacıyla uzmanların uzun süredir üzerinde çalıştığı; milli ekonomi ve on bir farklı sektöre ilişkin stratejik yol haritasına onayını vermiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2016c). Son dönemlere bakıldığında Azerbaycan ekonomisi bölge ülkeleri arasında en hızlı büyüyen ekonomilerden biridir. 2005-2009 yılları arasında %21’lik bir büyüme oranı yakalanmıştır (DEİK, 2012:14). 2009 yılında küresel kriz nedeniyle devletlerin zor durumda kaldıkları bir dönemde Azerbaycan, %9,3’lük bir oranla GSYİH’de en çok büyüyen ülke olmuştur. Genel anlamda artan bir büyüme grafiğine sahip olan ülke ekonomisinde 2016 yılında %3,8 oranında küçülme meydana gelmiştir. Petrol fiyatlarının hızlı bir düşüş yaşaması sebebiyle 2015 yılı başında Dolar’a endeksli kur sistemi Dolar’a ve Euro’ya endeksli hale getirilmiştir. 21.12.2015 tarihinde verilen ikinci bir kararla ise dalgalı kur sistemine geçilmiş, yaşanan devalüasyon nedeniyle Manat, Dolar ve Euro karşısında değer kaybetmiştir Yine ülke 2005 yılına kadar cari açık ile karşı karşıya iken 2005 yılından itibaren petrol ihraç gelirleri sayesinde cari fazla vermeye başlamıştır. Enerji sektöründeki ihracat artışı da ülkenin döviz rezervlerini olumlu yönde etkilemektedir. Ülke büyümesini dış borçlanma yerine doğrudan yabancı yatırımlar sayesinde gerçekleştirdiğinde dış borç kontrol altında tutulabilmektedir. Azerbaycan’daki özelleştirme anlayışından bahsedecek olursak, 1995-1998 yılları arasında gerçekleştirilen ‘Birinci Kademe Özelleştirme Programı’ ile yaklaşık 39 bin işletmenin özelleştirilmesi yapılmıştır. 2000 yılında gerçekleştirilen ‘İkinci Kademe Özelleştirme Programı’ ile ülke ekonomisinde stratejik konumda bulunan orta ve büyük ölçekli işletmeler hedef alınmış olsa da büyük işletmelerin özelleştirilmesi konusunda istenilen hedefe ulaşılamamıştır. Stratejik konumda bulunan büyük işletmelerin çoğunluğu devlet kontrolü altında tutulmaktadır

Rusya'nın Orta Asya Güvenlik Politikaları

Askeri ve Güvenlik Bağlamında Rusya-Kazakistan İlişkileri

​Rusya’nın küresel güç olma yolunda Orta Asya’yı hayati çıkar alanı olarak tanımlaması, bölgede başka bir gücün hâkimiyet kurmasının önüne geçmek istemesi ve bölge ülkelerinin Rusya’ya olan bağlılığının artmasını istemesi, Rus yönetimi tarafından bölge ülkeleri ile olan ilişkilerin yakın markaja alınması sonucunu doğurmuştur. Rusya için Kazakistan’ın diğer Orta Asya ülkelerine nazaran ayrı bir önemi bulunmaktadır. Rusya ile en uzun kara sınırına sahip olan ve Rusya’ya en yakın Orta Asya Cumhuriyeti olan Kazakistan aynı zamanda Rusya ile Dostluk, İşbirliği ve Karşılıklı Yardımlaşma Anlaşması imzalayan ilk BDT devletidir. Mayıs 1992’de imzalanan bu anlaşma ile Rusya ve Kazakistan arasında ortak askeri-stratejik alanların kurulması ve iki ülkeden herhangi birinin karşılaşacağı bir tehdit durumunda askeri üslerin, poligonların ve diğer askeri tesislerin ortak kullanılması karara bağlanmıştır. 28 Mart 1994 tarihli Askeri İşbirliği Anlaşması ve takip eden yıllarda yaklaşık altmış adet ikili anlaşmanın imzalanması, iki ülke arasındaki ortaklığı derinleştiren gelişmeler olmuştur Kazakistan; Putin döneminde Kırgızistan ile birlikte ‘güvenilir partner’ olarak değerlendirilmiştir Yine Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü’nün aktif üyesi olan Kazakistan ve Rusya arasında askeri konularda görüş ayrılığı bulunmamaktadır ​Yakın çevre doktrini çerçevesince oluşturulan en büyük SSCB askeri tesisleri Kazakistan sınırları içerisinde yer almaktadır ve bunlar Kazakistan’ın bağımsızlığından sonra Rusya tarafından belirli bir kira bedeli karşılığında işletilmektedir. İkili anlaşmalar gereğince Rusya’nın Kazakistan’da işletilmekte olan 7 büyük askeri üssü bulunmaktadır. Bunlar; Baykonur Uzay İstasyonu, Çkalov 929. Devlet Uçuş Deneme Merkezi, Poligonlar (Şarıgaşan, Emba ve 4. Merkezi Poligon Tesisleri), Balhaş-9 Radyo Teknik Merkezi ve Rusya Hava Kuvvetlerine ait Bağımsız Hava Taşımacılık Birliği’dir. Bunlarla beraber Karaganda şehrinde faaliyet halinde olan 171. Hava Komutanlığı bulunmaktadır. Yine imzalanan ikili anlaşmalar kapsamında; Kazak askeri personeli, güvenlik ve istihbarat bürokrasisi Rusya’da eğitim alabilmektedir Baykonur Uzay istasyonu, Rusya’nın Kazakistan topraklarındaki askeri tesisleri arasında ayrı bir stratejik öneme sahiptir. 1950’li yılların başında inşa edilen bu istasyon toplamda 6717 kilometrekarelik bir alanda yer almaktadır. Ayrıca, Rusya’nın Uzay Programı çerçevesinde yürüttüğü görevlerin %70’i gibi büyük bir kısmına ev sahipliği yapmakta olan istasyonun kira süresi; Ocak 2004’te 2050 yılına kadar uzatılmıştır. Ancak Kazak Hükümeti ile yaşanan mali sorunlar neticesinde Rusya, bu istasyonda gerçekleştirilen faaliyetlerin bir kısmını kendi topraklarına taşımıştır Rusya Baykonur Uzay İstasyonu’nda karşı karşıya kaldığı faaliyet kısıtlamalarını, Sarıgaşan Poligonu’nda yaptığı füze denemeleri ile telafi etmeye çalışmış ve bu vesileyle dikkatler Rusya’nın Kazak topraklarındaki diğer üslerine kaymıştır. 929. Çkalov Devlet Uçuş Deneme Merkezi, Atrau ve Batı Kazakistan bölgelerinde yer alan 4 ayrı deneme merkezinden oluşmaktadır. Kazakistan’ın bu merkezlerde denenen silahları satın alma hakkı da bulunmaktadır Bununla birlikte Kazak hükümeti ve Rus yetkililer arasında Haziran 2003’te güvenlik işbirliği taslak programı hazırlanması Kazakistan ve Rusya’nın güvenlik alanında ortak hareket etme isteğinin bir sonucudur 2006 yılında poligonlar ilgili yapılan reform çalışmaları sonucunda Rusya’nın Kazakistan sınırlarındaki poligonları Rusya’nın Astrahan şehrinde yer alan 4. Merkezi poligon tesislerine bağlanmıştır. Son dönemlere geldiğimizde ise Rusya’nın Kazakistan’da kiraladığı toprakların bir kısmının geri verildiği görülmektedir. Şubat 2016’da Putin tarafından imzalanan bir karar ile kiralanan toprakların geri verilmesi sonucunda Rusya Kazakistan’a ödediği kira miktarını da azaltmıştır. Alınan bu karar sonucunda, Kazakistan Senato üyeleri tarafından Rusya ile imzalanan anlaşmaların gözden geçirilmesi gerektiği açıklaması yapılmıştır

Askeri ve Güvenlik Bağlamında Rusya-Kırgızistan İlişkileri

​Kırgızistan ülkesinde hem Rus hem ABD üssü bulundurmasından dolayı ayrı bir önem arz etmektedir. Kırgızistan’da Rusya’ya ait askeri tesisler Issık gölü civarında bulunmaktadır. 999. Kant Hava üssü Rusya’nın bölgedeki en önemli hava üslerinden biridir. Rusya’nın Kırgızistan topraklarında sahip olduğu hava üssünün statüsü 22 Eylül 2003 tarihinde imzalanan bir anlaşma ile belirlenmiştir. Kullanım süresinin 15 yıl olması karara bağlanmış; bu süre, dolmasının ardından her 5 yılda bir uzatılmıştır. Kullanım süresinin 2009 yılında imzalanan yeni bir anlaşma ile 49 yıl uzatılması öngörülmüştür. Buradaki hava birliğinin esas görevi Orta Asya hava sahasının kontrolünün sağlanması ve gerektiğinde terör gruplarına karşı müdahale yapılmasıdır. Kant üssü aynı zamanda KGAÖ bünyesindeki Kolektif Acil Müdahale Güçleri’nin (KAMG) Orta Asya’daki bir parçasıdır. Kant üssü hava saldırıları durumunda koruma, Kırgızistan ve Tacikistan hava sahasındaki hedefleri yakalama görevlerinin yanı sıra kargo ve yolcu uçaklarına eşlik edilmesi görevi için de kullanılmaktadır. Orta Asya için büyük bir önemi olan Kant Üssü’nde 500 personel faaliyet göstermektedir. Ayrıca beş adet Su-25 bombardıman uçağı, 2 adet Mi-8 helikopteri, 4 adet L-39 eğitim uçağı bulunmaktadır Issık-Kul gölünün doğu kıyısında bulunan Rus donanmasına ait 954. Denizaltısavar Deneme Merkezi Rusya’nın Kırgızistan topraklarındaki bir diğer önemli askeri tesisidir. Bu tesis 5 Temmuz 1993 tarihinde imzalanan anlaşma ile Rus denetimine bırakılmıştır Topraklarında önemli Rus askeri tesisleri barındıran Kırgızistan; Putin döneminde Kazakistan ile birlikte ‘güvenilir partner’ olarak değerlendirilmiştir Rusya 2013 yılında Kırgızistan’a 1 milyar ABD dolayı değerinde askeri yardım etme kararı almıştır. Bu kararın Kırgızistan Parlamentosu’nda Manas’taki Amerikan üssünün kapatılması oyunun çıkmasından sonra alınması ise dikkat çekmiştir

Askeri ve Güvenlik Bağlamında Rusya-Tacikistan İlişkileri

Tacikistan’da 1990’lı yıllarda yaşanan iç savaş ve ülkedeki istikrarsızlığın diğer bölge ülkelerini tehdit etmesi sonucu 1994 yılında Türkmenistan harici ülkelerle imzalanan ortaklık anlaşması gereğince BDT barış koruma gücü oluşturulmuştur. Tüm katılımcı devletlerin asker gönderdiği 25.000 kapasiteye sahip barışı koruma gücü, 1999’a kadar Tacikistan sınırları içerisinde istikrarın sağlanması için faaliyet göstermiştir Rusya Tacikistan ile olan ilişkilerini, Tacikistan istikrarını korumak ve Afganistan’daki ayrılıkçı hareketlerin bölge ülkelerine yayılmasını ve Rusya’ya zarar vermesini önlemek üzerine şekillendirmiştir. Tacikistan sınırları içinde merkezi Duşanbe olan üç yerleşkede askeri üssü bulunan Rusya’nın en büyük kara üssü de Tacikistan sınırları içerisindedir. Bu üslerde 10 askeri birlik ve çeşitli ordu birliklerinden oluşan önemli Rus askeri birlikleri konuşlandırılmıştır. Kurgan-Tube’de konuşlanan 191. Motorize Alayı ve Kulyap’ta bulunan 149. Motorize Alayı’nın amacı Rusya’nın ve Tacikistan’ın güvenlik güçleri ile birlikte Tacikistan’ın güvenliğini korumaktır. 1999 yılında imzalanan ve Tacikistan’daki Rus askeri üssünün statüsünü belirleyen anlaşmaya göre, üssün 2042 yılına kadar bu ülkede faaliyetlerini sürdürmesi kararlaştırılmıştır. Üssün organizasyon ve kadro yapısını konu edinen bir diğer anlaşma ise 16 Ekim 2004 tarihinde imzalanmıştır Okno Elektro-optik Merkezi (Nurek Uzay İzleme İstasyonu) Rusya’nın Tacikistan’da bulunan bir diğer önemli tesisidir. 2200 metre yükseklikte kurulan Nurek, 40.000 km mesafeye kadar olan nesneleri izleme imkânı sunmaktadır. 2005 yılında imzalanan anlaşma uyarınca Okno Elektro-optik Merkezi 49 yıllık süre ile Rusya tarafından sembolik bir rakam karşılığında tekrar kiralanmıştır. Rusya bunun karşılığında Tacikistan’ın 242 milyon dolarlık borcunu silmiş ve 5 yıl içinde ülkeye 2 milyon dolarlık yatırım yapma sözü vermiştir. Tacikistan’da bulunan Rus askeri personeli halen bürokratik görevlerde yer almakta iken; Tacikistan askeri araçlarının modernizasyonu, askeri personelin eğitilmesi, uygun fiyatlar üzerinden yapılan silah ihracatı Rusya’nın Tacikistan’a yönelik yürüttüğü diğer askeri hizmetleridir

Rusya'nın Orta Asya Güvenlik Politikası Araçları ve İşbirliği Mekanizmaları

Bağımsız Devletler Topluluğu

Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) SSCB’nin dağılmasının ardından Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin ABD, NATO ve AB’nin etkisi altına girmesiyle, Rusya’nın üstünlük sağlamak istediği bölge de yakın çevresi olmuştur. Bu bağlamda Rusya, ulusal güvenliğinin yakın coğrafyasıyla bağlantılı olduğunu düşünmüştür. Ulusal güvenliğini üst düzeyde tutmak isteyen Rusya, güvenliğiyle bağlantılı olduğunu düşündüğü yakın coğrafyasında etkinlik kurabilmek adına da Bağımsız Devletler Topluluğu gibi bir oluşuma ihtiyaç duymuştur. Rusya’nın yeniden büyük bir güç olarak varlığını sürdürmesi, BDT’nin güçlenerek varlığını sürdürmesine bağlıdır ve sonuç olarak Rusya BDT bünyesindeki devletler ile arasındaki güvenlik bağlarını güçlendirmek istemiştir Yakın çevre doktrini bağlamında Rusya’nın benimsediği politikalar sonucu eski Sovyet cumhuriyetleri ile oluşturulan birliğin kuruluşu iki aşama ile gerçekleştirilmiştir. Bunlardan ilki Soljenitsin’in fikirlerinden esinlenerek 8 Aralık 1991’de Rusya, Belarus ve Ukrayna arasında BDT Ortaklık Anlaşması imzalanmıştır. İkinci aşamada ise, 21 Aralık 1991 tarihinde Almatı’da Orta Asya Devletleri’nin BDT’ye katılımını öngören anlaşmaya imza atılmıştır. Böylece Kazakistan, Azerbaycan, Ermenistan, Belarus, Kırgızistan, Moldova, Tacikistan, Türkmenistan ve Ukrayna BDT çatısı altında yer alan devletler olmuştur. Topluluğun oluşumundaki temel amaç, birliğe üye devletler üzerinde başka devletlerin etki kurmasını engellemek ve bu devletlerin Rusya’ya olan bağlılığını artırmaktır. Rusya, BDT Ortak Savunma Anlaşması çerçevesinde yakın çevresinde askeri üs edinme imkânı bulabilmiştir

Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü

BDT’nin kurulmasının ardından dış politikada güvenliğin sağlanması açısından 15 Mayıs 1992 tarihinde Ermenistan, Kazakistan, Rusya, Kırgızistan, Tacikistan ve Özbekistan arasında Kolektif Güvenlik Anlaşması (KGA) imzalanmıştır. Gürcistan, Azerbaycan ve Beyaz Rusya da 1993 yılında anlaşmaya taraf olmasıyla bu oluşum örgüt niteliği almıştır. Örgütün mali yükümlülüğü büyük ölçüde Rusya’ya aittir ve esas amacı Afganistan kaynaklı istikrarsızlığın diğer bölge ülkelerini etkilemesinin önüne geçmek ve radikal İslami hareketleri kontrol altında tutmaktır. 1990’lı yıllarda bölge ülkelerinin güvenliğini sağlama konusunda yetersiz kalan KGAÖ’den; Azerbaycan, Gürcistan ve Özbekistan 1999 yılında çekilme kararı almıştır. Yine aynı yıl içerisinde Özbekistan İslami Hareketi’nin Kırgızistan ve Özbekistan topraklarında sıcak çatışmalara girmesi bölge ülkelerinin askeri açıdan zafiyetlerini ortaya koymuş ve bu tarihten itibaren Orta Asya coğrafyası KGAÖ’nün temel faaliyet alanı olarak belirlenmiştir. Ekim 2000 tarihinde Bişkek’te toplanan KGAÖ zirvesinde anlaşmaya yönelik kolektif güvenlik güçlerinin oluşturulması fikri ortaya atılmış, bir sonraki zirve olan Mayıs 2001’de ise Orta Asya’da Kolektif Hızlı Güvenlik Güçleri’nin kurulması kararlaştırılmıştır. 2002 yılında Moldova, Beyaz Rusya, Ermenistan, Rusya, Kazakistan, Kırgızistan ve Tacikistan KGAÖ tüzüğünü imzalama kararı almışlardır. Bu şekilde örgüte üye devletler arasında bir müttefiklik ilişkisi söz konusu olmuştur. Alınan karar gereğince; üye devletlerin güvenliğine yönelik herhangi bir tehdit algısında ortak hareket edilecektir. KGAÖ 18 Eylül 2003 tarihinde Kolektif Güvenlik Anlaşması Teşkilatı’na (KGAT) dönüştürülerek uluslararası bir bölgesel teşkilat niteliği kazanmıştır. 2004 yılında KGAT’ye BM Genel Kurulu’nda gözlemci statüsü verilmiştir 11 Eylül sonrası Taliban yönetiminin bölgede tehdit unsuru haline gelmesi ve ABD’nin bu bölge üzerinde yürüttüğü politikalar Rusya’nın da bölge üzerindeki faaliyetlerinin artmasını beraberinde getirmiştir. Bu noktada 2002’de Kırgızistan’ın Kant şehrinde Rus uçaklarının konuşlandırılmaya başlanması, bu tarihten itibaren Kant’ın Kolektif Güvenlik Anlaşması Teşkilatı’nın bölge üzerindeki dayanak noktası olmuştur 2006 yılında Özbekistan’ın KGAÖ’ye tekrar üye olması ile beraber BDT coğrafyasında ilk askeri ve siyasi oluşumun gerçekleştirildiği söylenebilir. Örgütün kuruluş anlaşması gereğince; üye devletler başka herhangi bir askeri birliğe üye olamayacak, birbirlerine yönelik yapılan operasyonlarda yer almayacak ve birine yönelik yapılan saldırı diğer tüm devletlere yapılmış sayılacaktır. 2009 yılında KGAÖ kapsamında Kolektif Operatif Harekât Birliği kurulmuştur. Rusya KGAÖ sayesinde Kırgızistan’ın Kant şehrinde ve Tacikistan’da kuvvet konuşlandırma imkânı elde etmiştir

Anti-Terörizm Merkezi

Rusya’nın Orta Asya coğrafyasında terörle mücadele anlamında yürüttüğü politikalarına BDT ve ŞİÖ gibi bölgesel oluşumlar aracılık etmektedir. Özbekistan’ın başkenti Taşkent’te yer almakta olan anti- terörizm merkezinin daimi bir niteliği bulunmakla beraber, merkezin ilk sekreteri Özbek Casymov’dur. ŞİÖ bünyesinde faaliyet gösteren bölgesel anti-terör Ajansı sayesinde ŞİÖ terör ve uyuşturucu kaçakçılığıyla mücadele konularında bölgesel işbirliğinin sağlanmasına vesile olmuştur ​Putin’in iktidara gelmesi ve Orta Asya’da artan aşırılıkçı ayrılıkçı hareketler ve terörist akımlarla mücadelenin ön plana alınmasıyla beraber ise 2000 yılında gerçekleştirilen BDT Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi’nde BDT Anti-Terör Programı kabul edilmiştir. Bu hamle neticesinde Rus gizli servisi, bölge devletleriyle işbirliği yapma ve paylaşımda bulunma imkânı elde etmiştir. Ayrıca böyle bir yapının oluşturulmasında bölge devletleri kendi çıkarlarını da düşünerek hareket etmişlerdir. Bölgesel terörizmle mücadele, bu sayede iç istikrarın sağlanması ve iktidarın sağlamlaştırılması konularında Rusya ve diğer bölge güçlerinden faydalanma düşüncesi oluşumda yer alan devletler açısından olumlu karşılanmıştır

Şanghay İşbirliği Örgütü

Rusya 1993 yılında ilan ettiği ‘Yakın Çevre Doktrini’ ile Batı’dan kısmen uzaklaşmış ve kendi yaşam alanı olarak tanımladığı coğrafyada Çin ile işbirliği yapma yoluna gitmiştir. Bu yakınlaşmanın yaşanmasında etkili olan bir diğer faktör, Soğuk Savaş sonrası dönemde ABD’nin tek kutuplu bir sistem oluşturma çabası olmuştur. Rusya ABD’nin bölge üzerinde artan askeri ve ekonomik varlığını bölgedeki diğer rakibi Çin ile işbirliği yaparak dengelemek istemiştir. Rusya’nın Orta Asya bölgesinde sınır güvenliğini sağlamak ve terörizmle mücadele etmek amacıyla oluşumuna öncülük ettiği bir diğer yapı 1996’da oluşturulan Şanghay Beşlisi’dir. Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Rusya ve Çin Şanghay Beşlisi’ni oluşturan ülkelerdir. 2001 yılında Özbekistan’ın üye oluşuyla Şanghay İşbirliği Örgütü adını alan bu oluşum; siyasi, iktisadi, güvenlik, askeri gibi birçok konuda işbirliğini öngören çok yönlü bir yapı niteliği taşımaktadır. Ayrıca Afganistan, Belarus, Moğolistan ve İran örgütte gözlemci statüsündedir. Türkiye, Azerbaycan, Sri Lanka, Ermenistan, Kamboçya ve Nepal ise örgütte diyalog ortağı olan ülkelerdir 2001 yılında Özbekistan’ın üye yapıldığı toplantıda ayrıca, “Terörizm, Ayrılıkçılık ve Köktencilikle Mücadele Hakkında Şanghay Sözleşmesi” imzalanmıştır. 16 Ağustos 2007’de Bişkek’te düzenlenen ŞİÖ’ye Üye Ülkeler Devlet Başkanları 7. Zirvesi’nde imzalanan ‘Uzun Vadeli İyi Komşuluk, Dostluk ve İşbirliği Anlaşması’ ve kabul edilen Bişkek Bildirisi ile örgütte yeni bir dönemin başladığı söylenebilir. Bişkek Bildirisi ile önceden kabul edilen ilkeler doğrultusunda ve ortak mekanizmalar aracılığı ile bölge ülkelerinin güvenliğini tehdit eden durumların önleneceği ifade edilmiş ayrıca ŞİÖ’nün ekonomik ve kültürel bir oluşum olmanın ötesinde güvenlik temalı bir örgüt olduğuna dikkat çekilmiştir. Rusya, Çin ve ŞİÖ’ye üye diğer devletlerin katılımıyla düzenlenen ortak tatbikatlar ile ŞİÖ’nün bölgedeki askeri anlamdaki işlevselliğini artırma çabasındadır. Örgüt Rusya’ya bölgesel düzeyde Batı’ya karşı kullanılabilecek alternatif bir güç niteliği taşımaktadır. 8-9 Haziran 2017 tarihlerinde Astana’da gerçekleştirilen ŞİÖ Devlet Başkanları Zirvesi’nde örgütün genişlemesi konusu gündemi oluşturmuş ve bu toplantıda Hindistan ile Pakistan örgütte tam üyelik hakkı elde etmiştir ŞİÖ Orta Asya coğrafyasını tehdit eden sınır problemleri, etnik problemler, uyuşturucu kaçakçılığı, terörizm, ayrılıkçı ve aşırılıkçı hareketler gibi sorunların çözümünde önemli bir rol üstlenmesini sağlayacak ekonomik, demografik, askeri ve stratejik kaynak potansiyeline sahiptir. 30 milyon 189 bin metrekarelik bir coğrafya ve 1,5 milyar nüfusa sahip olan örgütün etkinliğini artıracak en önemli unsurlardan biri de nükleer güce sahip dokuz ülkeden dördünü (Çin, Rusya, Hindistan, Pakistan) sınırları içinde barındırmasıdır. Küresel bir güç olmak isteyen Rusya, örgüt aracılığı ile bölgedeki etkinliğini artırma ve jeopolitik varlığını güçlendirme niyetindedir. Örgüt bünyesinde çözülmesi ön planda tutulan sorunlara (terörizm, ayrılıkçı ve aşırılıkçı hareketler, sınır güvenliği…) karşı geliştirilen söylem ile Çeçenistan’a yapılan müdahaleyi meşrulaştırmayı ve uluslararası toplumun tepkisini azaltmayı amaçlamaktadır. İmzalanan anlaşmalar, kabul edilen bildiriler, düzenlenen tatbikatlar aracılığı ile öncelikli sorunlara ortak çözümler üretmeyi hedefleyen örgütün etkinliği potansiyelinin altında kalmaktadır. Bunun sebebi ise kurumsal yapısının henüz tamamlanmamış olması, uluslararası örgütlerle etkin bir işbirliğine gidilememesi, sağlam bir bütçesinin olmaması ve örgütte yetkin bürokratların görev almamasıdır. Örgütün mevcut potansiyeli doğru kullanıldığı zaman Orta Asya’nın NATO alternatifi önemli bir unsur haline gelecektir