Bağımsız Türk Cumhuriyetleri

Bağımsız Özbekistan

Özbekistan'ın Siyasi Yapısı

Orta Asya’nın tam ortasında bulunan ve nüfus yoğunluğu bakımından en büyük ülkesi olan Özbekistan’ın başkenti Taşkent’tir. Para birimi olarak Özbekistan Somu kullanılmaktadır. Devlet başkanı Şavkat Miromonoviç Mirziyoyev’dir. Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan ve Türkmenistan ile sınırı bulunmaktadır. Üye olduğu uluslararası kuruluşlardan bahsedecek olursak; BM, ŞİÖ, BDT, AGİT, EBRD, ADB, IMF, FAO, İİT, EİT, AİGK, Dünya Bankası’dır Eski SSCB sınırları içerisinde Rus ve Ukraynalılardan sonra en büyük 3. Ulus Özbeklerdir. Ülkenin yaklaşık olarak %75’i Özbek olmakla birlikte geneli ülkenin kırsal kesiminde yaşamaktadır. Şehirlerde ise Slav kökenli azınlıklar bulunmaktadır 1 Eylül 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılması ve Komünist Parti’nin iktidardan düşmesi üzerine Özbekistan Komünist Partisi de kapatılmış ve ‘Demokratik Halk Partisi’nin’ kurulduğu ilan edilmiştir. Önemli değişiklikler yapılmasına rağmen kurulan yeni parti de Komünist Parti’nin ideolojisinin ve siyasal yapısının etkisi altında kalmış ve tüm mal varlığının da sahibi olmuştur. Bağımsızlığın ardından yapılan seçim ile İslam Kerimov oyların %86’sını alarak Cumhurbaşkanlığı görevine getirilmiş, hayatını kaybedene kadar da görevini devam ettirmiştir 1992’de kabul edilen ve 128 madde, 6 bölümden oluşan Özbekistan Anayasası’na göre, Özbekistan Cumhuriyeti laik, demokratik bir yönetime sahiptir. Ülkede anayasal düzenin temeli hukukun üstünlüğü ile din, vicdan ve ifade özgürlüğüdür. Özbekistan Devleti’nin bağımsızlığını kazandıktan sonra yaşadığı dönüşümün ana çerçevesi ulusal kimliğe dayalı bir ulus-devlet inşasıdır. Bu fikir ‘Özbekçilik’ düşüncesi ile somutlaştırılmıştır. Ulus devlet yapısını inşa ederken bu yurttaşlığın üç temel taşından bahsetmek mümkündür

*geleneksel ve ataerkil bir Özbekçilik,
*radikal dini gruplardan uzak, laik, daha da önemlisi milli bir İslami algıya dayanan Özbekçilik,
*girişimcilik kültürünü özümsemiş bir Özbekçilik.

Yönetim sistemi başkanlık olan Özbekistan’da en büyük meclis ‘Olî Majlis’tir. 2002 anayasa değişikliğine kadar ülkenin tek meclisi konumunda idi ve 250 milletvekiline sahipti 2002 yılında yapılan anayasa değişikliği ile iki meclisli sistem getirilmiş; meclisin ilk kanadı 120 üyeye sahip ‘Qonunchilik Palatasi’, ikinci kanadı ise yine 120 üyeli ‘Senato’ olmuştur. Olî Majlis üyelerinin görev süresi 5 yıldır. Her başkanlık sisteminde olduğu gibi Özbekistan’da da yürütme yetkisi Cumhurbaşkanı’ndadır ve cumhurbaşkanı, Bakanlar Kurulu’nun da başkanıdır.2002’de gerçekleştirilen referandum ile görev süresi 5 yıldan 7 yıla çıkarılmıştır. Cumhurbaşkanının fermanları ve kararları da kanun hükmündedir Özbekistan Cumhuriyeti’nde idari teşkilatlanma; vilayet, tuman, cemaat şirketi ve köyler şeklindedir. Toplamda Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti ile 12 vilayet, 123 şehir ve 164 tuman(ilçe) yönetiminden oluşmaktadır. Vilayet, şehir ve tumanların yönetim birimleri “Hokimiyat” olarak adlandırılmaktadır. Bu birimlerin yönetim organları “hokim” denilen başkanlar ile ‘Halk Meclisleri’dir. Cumhurbaşkanı tarafından atanan vilayet hokimlerinin ataması Halk Meclisi tarafından onaylanır. Şehir ve tuman hokimleri ise, vilayet hokimi tarafından atanır ve bu atamalar da ilgili meclisler tarafından onaylanır. Görev süreleri 5 yıldır Vilayet hokimlerinin Türkiye’deki konumunu valiler almaktadır. Vilayetin siyasi ve ekonomik kalkınmasını, görevlisi oldukları birimin toplum düzenini ve kalkınmasını sağlamak başlıca görevleridir. Bunlarla beraber tuman hokimlerini ve onların yardımcılarını atamakla görevlidir. Tumanlarda ekonomi ve kamu iç içedir ve tuman hokiminin denetimindedir. Tuman hokimleri, kendi yönetim birimlerinde siyasi düzenin başkanıdır. Bir başka idari birim olan cemaat şirketlerini tarımla ilgili birimler ve hayvancılık çiftlikleri oluşturmaktadır Özbekistan idari yapısında özerk statüde bulunan tek yerel yönetim birimi mahallelerdir. Mahalleler, Özbekistan’da en küçük sosyo-mekansal birimler olup idari teşkilat şemasının da en altında yer alır. Devlet demokratik sivil toplum örgütlenmesini mahalleler üzerinden yapmaya çalışmaktadır Özbekistan Cumhuriyeti Halk Demokratik Partisi en büyük parti olup 1 Kasım 1991’de Taşkent’te kurulmuş ve ilk lideri İslam Kerimov olmuştur. Adalet Sosyal Demokratik Partisi 1995 Şubat ayında, Milli Kalkınma Partisi 1992 Mart ayında kurulmuştur. 2013 yılı Özbekistan için hareketli bir yıl olmuştur.2013 yılında yaşanan önemli bir siyasi gelişme kayıtlı siyasi partilerin liderlerinin çoğunun değişmesidir. Yine gündelik hayatın pratiklerinde sık sık karşılaşılan bir durum önemli siyasal aktörlerin sık sık değişmesidir. Özbekistan’da önemli bir diğer konu, insan hakları ihlalleri ile ilgili sık sık eleştiriye uğrayan Özbekistan devleti “milli demokrasi” ya da “doğu tipi demokrasi” söylemini öne sürmektedir. Liberal ve bireyci anlayışa dayalı Batı tipi demokrasilerin, cemaatçi ve ataerkil olan Özbek toplumsal yapısına uygun olmadığını savunan Kerimov’a göre, Özbekistan kendine has milli bir demokratik anlayışa sahiptir. 2013 yılı da “Obod Turmush Yili” olarak ilan edilmiştir. Buna göre, Özbekistan’da toplumsal yaşamın daha kaliteli hale gelmesi için çaba sarf edilmiştir. Yine 2013 yılında yaşanan önemli bir gelişme genel af ilanıdır. Özbek siyasal hayatında radikal İslam ile mücadele konusu her zaman gündemdeki yerini korumuştur Özbekistan kuruluşundan 2016 yılı Eylül ayına kadar İslam Kerimov’un başkanlığında yönetilmiştir. Eylül 2016’da Kerimov’un hayatını kaybetmesi üzerine, 5 Aralık 2016’da yapılan seçimleri Liberal Demokrat Parti adayı Şevket Mirziyoyev kazanmıştır. Kerimov’un vefatının ardından geçici başkanlık görevini yürüten Mirziyoyev, yapılan erken seçimde oyların %88.61’ini almıştır Böyle bir yönetsel değişikliğin yaşanması hem Özbekistan iç siyaseti açısından hem de dış siyaseti açısından önemli bir gelişmedir.

Özbekistan Ekonomisi

Orta Asya’nın en kalabalık ülkesi olma özelliğine sahip Özbekistan, sahip olduğu potansiyel ile önemli bir pazar olarak görülmüştür. Bağımsızlığının ardından serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinde Özbekistan, Sovyet döneminde var olan kurumları yeni koşullara uygun olacak şekilde revize etmiştir. Bağımsızlığının ilk yıllarında diğer Orta Asya Cumhuriyetlerinde sektörel varlığı bulunmayan otomotiv sektörü Özbekistan için önemli bir avantajdı. Özbekistan 1990-1996 yılları arasında sanayi üretiminde reel artış gösteren tek ülkedir ve 1996 yılında ithal ikameci bir politika ile döviz ve ithalat kontrolünden yana olmuştur. Ülkeye daha fazla yabancı yatırım çekmek amacıyla 1998 yılımda ‘Yabancı Yatırımlar Kanunu’ kabul edilmiştir. 2005 yılında revize edilen bu kanun ile bazı gümrük malları için yatırımcılar lehine vergi istisnaları ve vergi muafiyeti getirilmiştir. Dışa kapalı merkeziyetçi bir ekonomiye sahip olması sayesinde 2008 krizinden fazla etkilenmemiştir. Son yıllarda sanayiye olan yatırım teşviklerini arttıran Özbekistan, 2014-2015 Dünya Bankası verilerine göre dünyanın en hızlı gelişen 5 ekonomisi arasında yer almıştır. Ayrıca yine son yıllarda girişimci iş adamlarının faaliyetlerini gerçekleştirebilmek adına iyi bir iş ortamının sağlanması alanında başarılar elde eden on ülke arasında yer alan Özbekistan, 2015 yılı Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) üyeleri arasında gıda güvenliğinin sağlanmasında Birleşmiş Milletler Binyıl Kalkınma Hedeflerine ulaşma ödülü alan 14 ülke arasında yer almıştır Özbekistan’da önemli miktarda petrol ve gaz rezervleri bulunmaktadır. Dünyanın 8. Doğalgaz üreticisi olan Özbekistan’ın Milli Petrol Şirketi Uzbeneftegaz’dır. Ülkede Üstyurt, Bukharo-Khivin, Southwest- Gissar, Surkhan-Dar’ya ve Fergana olmak üzere 5 petrol bölgesi bulunmaktadır. Ülkenin petrol üretiminin %70’i Kokdumalak Sahası’nda bulunan Bukharo-Khivin bölgesinde gerçekleştirilmektedir. Üretilen petrolün dünya pazarlarına taşınması konusu sektörün en önemli problemlerinin başında gelmektedir. En zengin doğalgaz kaynakları ise Üstyurt bölgesinde bulunmaktadır. Ülkenin doğalgaz üretiminin yaklaşık %60’ı bu kaynak üzerinde yapılmaktadır. Surhan ve Kokdumalak Sahaları’nda doğalgaz sektörüne hizmet eden toplam 12 adet yapı bulunmaktadır. Ülke doğalgazının işletilmesinde aktif olarak çalışan şirketler Unocal ve Enron’dur. 1998 yılında Rusya ile İtera Acentası aracılığıyla Ukrayna, Ermenistan ve Gürcistan’a Özbek gazının satılması üzerine bir anlaşma imzalanmıştır. Özbekistan’ın önemli kömür yatakları; Angren, Baisun ve Shargun’dur. Almanya’nın Krupp Hoesch Stahlexport Şirketi ile maden ve kömür kaynaklarının işletilmesi için bir anlaşma imzalanmıştır. Dünya uranyum kaynaklarının önemli bir miktarı topraklarında bulunduran Özbekistan, elektrik ihracı konusunda da Türk Cumhuriyetleri içerisinde ikinci sıradadır

Bağımsız Azerbaycan

Azerbaycan Ekonomisi

Azerbaycan, 18 Ekim 1991 tarihinde bağımsızlığını elde ettikten sonra ekonomi liberasyonu ve serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecini başlatmıştır. Ekonomik, siyasi ve sosyal açıdan yapılanma sürecine hız kazandırmak isteyen Azerbaycan’ın mevcut petrol ve doğalgaz kaynaklarının ihraç edilmesi için sahip olduğu boru hatları, Sovyetlerin planlı ekonomi ve işbölümü sistemine göre yapılandırıldığı için yeterli değildi. Bu sebeple aynı durumda bulunduğu Kazakistan ve Türkmenistan gibi Azerbaycan da kaynaklarını değerlendirmek amacıyla 1994 yılından itibaren yabancı yatırımcıları ülkesine yatırım yapmaya davet etmiştir. Azerbaycan’ın yabancı ortaklarla petrol ve doğalgaz anlaşması yapması altyapı eksikliklerinin tamamlanmasına ve modern teknolojinin ülkeye girişine imkân sağlamıştır Ülkede yabancı yatırımların hukuki ve iktisadi esaslarının belirlenmesi ve devletin yatırımcılara garanti vermesi amacıyla 15 Ocak 1992’de ‘Yabancı Yatırımların Korunması’ hakkında kanun çıkarılmıştır. Zaman geçtikçe güncellenen bu kanun düzenlemesi ile yabancı sermayeye; kanunların değişmesi, millileştirme, istimlak, tazminat, zararın ödenmesi gibi konularda devlet garantisi verilmiştir. Yine bu anlamda yapılan bir diğer yasal düzenleme ise 1995 yılında kabul edilip 19 Nisan 2005’te birtakım değişikliğe uğrayan ‘Yatırım Faaliyetleri Hakkında’ kanundur. Kanun maddesine konu olan düzenlemeler; yabancı yatırımların korunması, teşvik edilmesi ve uluslararası ekonomik işbirliklerinin sağlanması üzerinedir Bağımsızlığının ilan edildiği 1991 yılından 1995 yılına dek geçirdiği süreçte %60’lık bir küçülme yaşayan Azerbaycan ekonomisinde, Sovyetler Birliği dönemindeki pazarlarını ve devlet teşviklerini kaybetmiş olan plastik, kimyasal ve imalat gibi birçok sektör yok olma noktasına gelmiş ve tarım sektörünün ülke ekonomisindeki payı azalmaya başlamıştır Kullanılan teknolojinin eski olması petrol üretimini etkilemiş üretim bu dönemde azalan bir seyirde devam etmiştir 1990 yılında 12,5 milyon ton olan üretim; 1995 yılında 9,2 milyon tona, 1996 yılında ise 9,1 milyon tona düşmüştür. Ülkede Ermenilerle geçici ateşkes yapılıp siyasi istikrarın sağlanmasının ardından dikkatler ekonomi üzerinde toplanmaya başlamıştır. 1992 yılında petrol rezervlerinin işletilmesi için Azerineft ve Azneftkimya isimli iki devlet şirketi birleştirilerek Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ( The State Oil Company of the Azerbaijan Repuclic- SOCAR) ve Aralık 1994’te Konsorsiyum, Azerbaycan Uluslararası İşletme Şirketi (AIOC) kurulmuştur 20 Eylül 1994 tarihinde ‘Asrın Anlaşması’ olarak adlandırılan Azerbaycan Devlet Petrol Şirketi ile dünyanın önde gelen petrol şirketleri arasında Hazar Denizi’nin Azerbaycan hâkimiyetinde olan kısmında Azeri, Çırağ ve Güneşli Yataklarının Birlikte İşlenmesi ve Paylaşılması Hakkında ilk anlaşmanın imzalanmış olması bu durumun en somut örneğidir Asrın Anlaşması ile Azerbaycan kaynaklarının işletilmesi için gerekli yatırımın %90’lık bir kısmı Konsorsiyum tarafından karşılanmıştır. Ayrıca devlet petrol ve gaz alanlarının kullanımı üzerindeki yönetim hâkimiyetini kendi elinde barındırmaktadır Bu dönemi izleyen süreçte enerji sektöründeki büyüme ülke ekonomisinin de yükselişe geçmesini sağlamıştır. Yabancı sermayenin büyük bir kısmını çeken enerji sektörünün ülke ihracatındaki payı %90 civarındadır. Aynı zamanda kamu gelirlerinin büyük bir bölümünü karşılamakta ve ülkedeki döviz rezervinin artışını da sağlamaktadır Doğrudan yabancı yatırım çekmekte bölge ülkelerine göre daha başarılı olan Azerbaycan 2004 yılında Birleşmiş Milletler Ticaret ve Kalkınma Konferansı (UNCTAD) tarafından hazırlanan ‘’Doğrudan Yabancı Yatırım Performansı Endeksi’’nde 140 ülke arasında birinci sırada yer almıştır Petrol ve doğalgaz ihracatından elde edilen gelirler, zor dönemlerin aşılmasında devlet ekonomisini ayakta tutan önemli bir faktördür ve 2005 yılından itibaren milli gelire yansımıştır Ülkenin petrol ve doğalgaz ihracatı için ihtiyacı olan boru hatları aktif kullanılan üç hattan oluşmaktadır. Bakü- Supsa, Bakü- Novorossiysk ve Bakü- Tiflis-Ceyhan petrol ihracatı için önem taşıyan boru hatlarıdır. Doğalgaz ihracatı için gerekli altyapı eksiğini tamamlamak adına da Bakü- Tiflis- Erzurum Boru hattı ve Güney Kafkas hattı projeleri için faaliyete başlanmıştır Ekonominin tek bir sektöre aşırı bağımlı olması, Azerbaycan ekonomisinin küresel pazarlardaki fiyat dalgalanmalarına karşı kırılgan bir yapıya sahip olması sonucunu doğurmuştur. Petrol üretiminin devlet nezdinde olması ekonomideki kamu payının da yüksek olduğu anlamına gelmektedir. Buradan çıkarılacak sonuç ise kamu harcamalarının devlet fonuna doğrudan ya da dolaylı olarak aktarılan petrol gelirlerine bağlı olduğudur. Yalnızca petrol gelirlerine bağlı bir büyüme ülkeye fazla dövizin girmesini, pazar arzında ani bir artışın olmasını ve ekonominin enflasyonist baskılar altında kalmasını da beraberinde getirmektedir. Bununla birlikte, petrol fiyatlarında yaşanacak ciddi bir düşüşün Azerbaycan kamu harcamalarının önünde ciddi bir engel oluşturacağı aşikârdır Doğal kaynak zenginlikleri sayesinde kalkınan Azerbaycan, aynı zamanda tek sektöre dayalı ekonominin ülke açısından risk olduğunun da bilinciyle farklı sektörleri canlandırmak üzere birtakım girişimlerde bulunmuştur. Bu bağlamda Azerbaycan Devlet Başkanı İlham Aliyev, 27 Eylül 2004 tarihinde yayınlanan 128 numaralı kararname ile 2005-2025 yıllarını kapsayan ‘Petrol ve Gaz Gelirlerinin Yönetimi İle İlgili Uzun Vadeli Strateji’ belgesini imzalamıştır 8 Mayıs 2009 tarihinde Özel Şirketlere Yardım Milli Fonu Gözetim Konseyi toplantısında hükme bağlanan karara göre ‘’Azerbaycan ekonomisinin bütün alanları ve bölgeleri ile ilgili öncelikli taraflar’’ konusu belirlenmiş ve onaylanmıştır. Onaylanan bu metne göre ekonominin öncelikli alanları; bilgi teknolojilerinin gelişmesi, turizm, tarım, yenilik taraftarı şirketlerle ilgili çalışmalar, gıda sanayi, hafif sanayi, kimya sanayi, otomotiv sanayi, yerli hammaddeye dayalı inşaat malzemesi üretimi, geleneksel tarihi alanlar, ahşap imalat ve mobilya üretimi ve hizmet alanlarıdır 6 Aralık 2016 tarihinde ise, Cumhurbaşkanı Aliyev ekonominin sektörel anlamda çeşitlendirilmesi amacıyla uzmanların uzun süredir üzerinde çalıştığı; milli ekonomi ve on bir farklı sektöre ilişkin stratejik yol haritasına onayını vermiştir (Ekonomi Bakanlığı, 2016c). Son dönemlere bakıldığında Azerbaycan ekonomisi bölge ülkeleri arasında en hızlı büyüyen ekonomilerden biridir. 2005-2009 yılları arasında %21’lik bir büyüme oranı yakalanmıştır (DEİK, 2012:14). 2009 yılında küresel kriz nedeniyle devletlerin zor durumda kaldıkları bir dönemde Azerbaycan, %9,3’lük bir oranla GSYİH’de en çok büyüyen ülke olmuştur. Genel anlamda artan bir büyüme grafiğine sahip olan ülke ekonomisinde 2016 yılında %3,8 oranında küçülme meydana gelmiştir. Petrol fiyatlarının hızlı bir düşüş yaşaması sebebiyle 2015 yılı başında Dolar’a endeksli kur sistemi Dolar’a ve Euro’ya endeksli hale getirilmiştir. 21.12.2015 tarihinde verilen ikinci bir kararla ise dalgalı kur sistemine geçilmiş, yaşanan devalüasyon nedeniyle Manat, Dolar ve Euro karşısında değer kaybetmiştir Yine ülke 2005 yılına kadar cari açık ile karşı karşıya iken 2005 yılından itibaren petrol ihraç gelirleri sayesinde cari fazla vermeye başlamıştır. Enerji sektöründeki ihracat artışı da ülkenin döviz rezervlerini olumlu yönde etkilemektedir. Ülke büyümesini dış borçlanma yerine doğrudan yabancı yatırımlar sayesinde gerçekleştirdiğinde dış borç kontrol altında tutulabilmektedir. Azerbaycan’daki özelleştirme anlayışından bahsedecek olursak, 1995-1998 yılları arasında gerçekleştirilen ‘Birinci Kademe Özelleştirme Programı’ ile yaklaşık 39 bin işletmenin özelleştirilmesi yapılmıştır. 2000 yılında gerçekleştirilen ‘İkinci Kademe Özelleştirme Programı’ ile ülke ekonomisinde stratejik konumda bulunan orta ve büyük ölçekli işletmeler hedef alınmış olsa da büyük işletmelerin özelleştirilmesi konusunda istenilen hedefe ulaşılamamıştır. Stratejik konumda bulunan büyük işletmelerin çoğunluğu devlet kontrolü altında tutulmaktadır

Rusya'nın Orta Asya Güvenlik Politikaları

Rusya'nın Orta Asya Güvenlik Politikası Araçları ve İşbirliği Mekanizmaları

Bağımsız Devletler Topluluğu

Bağımsız Devletler Topluluğu (BDT) SSCB’nin dağılmasının ardından Orta ve Doğu Avrupa ülkelerinin ABD, NATO ve AB’nin etkisi altına girmesiyle, Rusya’nın üstünlük sağlamak istediği bölge de yakın çevresi olmuştur. Bu bağlamda Rusya, ulusal güvenliğinin yakın coğrafyasıyla bağlantılı olduğunu düşünmüştür. Ulusal güvenliğini üst düzeyde tutmak isteyen Rusya, güvenliğiyle bağlantılı olduğunu düşündüğü yakın coğrafyasında etkinlik kurabilmek adına da Bağımsız Devletler Topluluğu gibi bir oluşuma ihtiyaç duymuştur. Rusya’nın yeniden büyük bir güç olarak varlığını sürdürmesi, BDT’nin güçlenerek varlığını sürdürmesine bağlıdır ve sonuç olarak Rusya BDT bünyesindeki devletler ile arasındaki güvenlik bağlarını güçlendirmek istemiştir Yakın çevre doktrini bağlamında Rusya’nın benimsediği politikalar sonucu eski Sovyet cumhuriyetleri ile oluşturulan birliğin kuruluşu iki aşama ile gerçekleştirilmiştir. Bunlardan ilki Soljenitsin’in fikirlerinden esinlenerek 8 Aralık 1991’de Rusya, Belarus ve Ukrayna arasında BDT Ortaklık Anlaşması imzalanmıştır. İkinci aşamada ise, 21 Aralık 1991 tarihinde Almatı’da Orta Asya Devletleri’nin BDT’ye katılımını öngören anlaşmaya imza atılmıştır. Böylece Kazakistan, Azerbaycan, Ermenistan, Belarus, Kırgızistan, Moldova, Tacikistan, Türkmenistan ve Ukrayna BDT çatısı altında yer alan devletler olmuştur. Topluluğun oluşumundaki temel amaç, birliğe üye devletler üzerinde başka devletlerin etki kurmasını engellemek ve bu devletlerin Rusya’ya olan bağlılığını artırmaktır. Rusya, BDT Ortak Savunma Anlaşması çerçevesinde yakın çevresinde askeri üs edinme imkânı bulabilmiştir