Bağımsız Türk Cumhuriyetleri

Bağımsız Özbekistan

Özbekistan'ın Siyasi Yapısı

Orta Asya’nın tam ortasında bulunan ve nüfus yoğunluğu bakımından en büyük ülkesi olan Özbekistan’ın başkenti Taşkent’tir. Para birimi olarak Özbekistan Somu kullanılmaktadır. Devlet başkanı Şavkat Miromonoviç Mirziyoyev’dir. Kazakistan, Kırgızistan, Tacikistan, Afganistan ve Türkmenistan ile sınırı bulunmaktadır. Üye olduğu uluslararası kuruluşlardan bahsedecek olursak; BM, ŞİÖ, BDT, AGİT, EBRD, ADB, IMF, FAO, İİT, EİT, AİGK, Dünya Bankası’dır Eski SSCB sınırları içerisinde Rus ve Ukraynalılardan sonra en büyük 3. Ulus Özbeklerdir. Ülkenin yaklaşık olarak %75’i Özbek olmakla birlikte geneli ülkenin kırsal kesiminde yaşamaktadır. Şehirlerde ise Slav kökenli azınlıklar bulunmaktadır 1 Eylül 1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılması ve Komünist Parti’nin iktidardan düşmesi üzerine Özbekistan Komünist Partisi de kapatılmış ve ‘Demokratik Halk Partisi’nin’ kurulduğu ilan edilmiştir. Önemli değişiklikler yapılmasına rağmen kurulan yeni parti de Komünist Parti’nin ideolojisinin ve siyasal yapısının etkisi altında kalmış ve tüm mal varlığının da sahibi olmuştur. Bağımsızlığın ardından yapılan seçim ile İslam Kerimov oyların %86’sını alarak Cumhurbaşkanlığı görevine getirilmiş, hayatını kaybedene kadar da görevini devam ettirmiştir 1992’de kabul edilen ve 128 madde, 6 bölümden oluşan Özbekistan Anayasası’na göre, Özbekistan Cumhuriyeti laik, demokratik bir yönetime sahiptir. Ülkede anayasal düzenin temeli hukukun üstünlüğü ile din, vicdan ve ifade özgürlüğüdür. Özbekistan Devleti’nin bağımsızlığını kazandıktan sonra yaşadığı dönüşümün ana çerçevesi ulusal kimliğe dayalı bir ulus-devlet inşasıdır. Bu fikir ‘Özbekçilik’ düşüncesi ile somutlaştırılmıştır. Ulus devlet yapısını inşa ederken bu yurttaşlığın üç temel taşından bahsetmek mümkündür

*geleneksel ve ataerkil bir Özbekçilik,
*radikal dini gruplardan uzak, laik, daha da önemlisi milli bir İslami algıya dayanan Özbekçilik,
*girişimcilik kültürünü özümsemiş bir Özbekçilik.

Yönetim sistemi başkanlık olan Özbekistan’da en büyük meclis ‘Olî Majlis’tir. 2002 anayasa değişikliğine kadar ülkenin tek meclisi konumunda idi ve 250 milletvekiline sahipti 2002 yılında yapılan anayasa değişikliği ile iki meclisli sistem getirilmiş; meclisin ilk kanadı 120 üyeye sahip ‘Qonunchilik Palatasi’, ikinci kanadı ise yine 120 üyeli ‘Senato’ olmuştur. Olî Majlis üyelerinin görev süresi 5 yıldır. Her başkanlık sisteminde olduğu gibi Özbekistan’da da yürütme yetkisi Cumhurbaşkanı’ndadır ve cumhurbaşkanı, Bakanlar Kurulu’nun da başkanıdır.2002’de gerçekleştirilen referandum ile görev süresi 5 yıldan 7 yıla çıkarılmıştır. Cumhurbaşkanının fermanları ve kararları da kanun hükmündedir Özbekistan Cumhuriyeti’nde idari teşkilatlanma; vilayet, tuman, cemaat şirketi ve köyler şeklindedir. Toplamda Karakalpakistan Özerk Cumhuriyeti ile 12 vilayet, 123 şehir ve 164 tuman(ilçe) yönetiminden oluşmaktadır. Vilayet, şehir ve tumanların yönetim birimleri “Hokimiyat” olarak adlandırılmaktadır. Bu birimlerin yönetim organları “hokim” denilen başkanlar ile ‘Halk Meclisleri’dir. Cumhurbaşkanı tarafından atanan vilayet hokimlerinin ataması Halk Meclisi tarafından onaylanır. Şehir ve tuman hokimleri ise, vilayet hokimi tarafından atanır ve bu atamalar da ilgili meclisler tarafından onaylanır. Görev süreleri 5 yıldır Vilayet hokimlerinin Türkiye’deki konumunu valiler almaktadır. Vilayetin siyasi ve ekonomik kalkınmasını, görevlisi oldukları birimin toplum düzenini ve kalkınmasını sağlamak başlıca görevleridir. Bunlarla beraber tuman hokimlerini ve onların yardımcılarını atamakla görevlidir. Tumanlarda ekonomi ve kamu iç içedir ve tuman hokiminin denetimindedir. Tuman hokimleri, kendi yönetim birimlerinde siyasi düzenin başkanıdır. Bir başka idari birim olan cemaat şirketlerini tarımla ilgili birimler ve hayvancılık çiftlikleri oluşturmaktadır Özbekistan idari yapısında özerk statüde bulunan tek yerel yönetim birimi mahallelerdir. Mahalleler, Özbekistan’da en küçük sosyo-mekansal birimler olup idari teşkilat şemasının da en altında yer alır. Devlet demokratik sivil toplum örgütlenmesini mahalleler üzerinden yapmaya çalışmaktadır Özbekistan Cumhuriyeti Halk Demokratik Partisi en büyük parti olup 1 Kasım 1991’de Taşkent’te kurulmuş ve ilk lideri İslam Kerimov olmuştur. Adalet Sosyal Demokratik Partisi 1995 Şubat ayında, Milli Kalkınma Partisi 1992 Mart ayında kurulmuştur. 2013 yılı Özbekistan için hareketli bir yıl olmuştur.2013 yılında yaşanan önemli bir siyasi gelişme kayıtlı siyasi partilerin liderlerinin çoğunun değişmesidir. Yine gündelik hayatın pratiklerinde sık sık karşılaşılan bir durum önemli siyasal aktörlerin sık sık değişmesidir. Özbekistan’da önemli bir diğer konu, insan hakları ihlalleri ile ilgili sık sık eleştiriye uğrayan Özbekistan devleti “milli demokrasi” ya da “doğu tipi demokrasi” söylemini öne sürmektedir. Liberal ve bireyci anlayışa dayalı Batı tipi demokrasilerin, cemaatçi ve ataerkil olan Özbek toplumsal yapısına uygun olmadığını savunan Kerimov’a göre, Özbekistan kendine has milli bir demokratik anlayışa sahiptir. 2013 yılı da “Obod Turmush Yili” olarak ilan edilmiştir. Buna göre, Özbekistan’da toplumsal yaşamın daha kaliteli hale gelmesi için çaba sarf edilmiştir. Yine 2013 yılında yaşanan önemli bir gelişme genel af ilanıdır. Özbek siyasal hayatında radikal İslam ile mücadele konusu her zaman gündemdeki yerini korumuştur Özbekistan kuruluşundan 2016 yılı Eylül ayına kadar İslam Kerimov’un başkanlığında yönetilmiştir. Eylül 2016’da Kerimov’un hayatını kaybetmesi üzerine, 5 Aralık 2016’da yapılan seçimleri Liberal Demokrat Parti adayı Şevket Mirziyoyev kazanmıştır. Kerimov’un vefatının ardından geçici başkanlık görevini yürüten Mirziyoyev, yapılan erken seçimde oyların %88.61’ini almıştır Böyle bir yönetsel değişikliğin yaşanması hem Özbekistan iç siyaseti açısından hem de dış siyaseti açısından önemli bir gelişmedir.