Bağımsız Türk Cumhuriyetleri

Bağımsız Özbekistan

Özbekistan Ekonomisi

Orta Asya’nın en kalabalık ülkesi olma özelliğine sahip Özbekistan, sahip olduğu potansiyel ile önemli bir pazar olarak görülmüştür. Bağımsızlığının ardından serbest piyasa ekonomisine geçiş sürecinde Özbekistan, Sovyet döneminde var olan kurumları yeni koşullara uygun olacak şekilde revize etmiştir. Bağımsızlığının ilk yıllarında diğer Orta Asya Cumhuriyetlerinde sektörel varlığı bulunmayan otomotiv sektörü Özbekistan için önemli bir avantajdı. Özbekistan 1990-1996 yılları arasında sanayi üretiminde reel artış gösteren tek ülkedir ve 1996 yılında ithal ikameci bir politika ile döviz ve ithalat kontrolünden yana olmuştur. Ülkeye daha fazla yabancı yatırım çekmek amacıyla 1998 yılımda ‘Yabancı Yatırımlar Kanunu’ kabul edilmiştir. 2005 yılında revize edilen bu kanun ile bazı gümrük malları için yatırımcılar lehine vergi istisnaları ve vergi muafiyeti getirilmiştir. Ülke dışa kapalı, merkeziyetçi bir ekonomiye sahip olması sayesinde 2008 krizinden fazla etkilenmemiştir. Son yıllarda sanayiye olan yatırım teşviklerini arttıran Özbekistan, 2014-2015 Dünya Bankası verilerine göre dünyanın en hızlı gelişen 5 ekonomisi arasında yer almıştır. Ayrıca yine son yıllarda girişimci iş adamlarının faaliyetlerini gerçekleştirebilmek adına iyi bir iş ortamının sağlanması alanında başarılar elde eden on ülke arasında yer alan Özbekistan, 2015 yılı Birleşmiş Milletler Gıda ve Tarım Örgütü (FAO) üyeleri arasında gıda güvenliğinin sağlanmasında Birleşmiş Milletler Binyıl Kalkınma Hedeflerine ulaşma ödülü alan 14 ülke arasında yer almıştır Özbekistan’da önemli miktarda petrol ve gaz rezervleri bulunmaktadır. Dünyanın 8. Doğalgaz üreticisi olan Özbekistan’ın Milli Petrol Şirketi Uzbeneftegaz’dır. Ülkede Üstyurt, Bukharo-Khivin, Southwest- Gissar, Surkhan-Dar’ya ve Fergana olmak üzere 5 petrol bölgesi bulunmaktadır. Ülkenin petrol üretiminin %70’i Kokdumalak Sahası’nda bulunan Bukharo-Khivin bölgesinde gerçekleştirilmektedir. Üretilen petrolün dünya pazarlarına taşınması konusu sektörün en önemli problemlerinin başında gelmektedir. En zengin doğalgaz kaynakları ise Üstyurt bölgesinde bulunmaktadır. Ülkenin doğalgaz üretiminin yaklaşık %60’ı bu kaynak üzerinde yapılmaktadır. Surhan ve Kokdumalak Sahaları’nda doğalgaz sektörüne hizmet eden toplam 12 adet yapı bulunmaktadır. Ülke doğalgazının işletilmesinde aktif olarak çalışan şirketler Unocal ve Enron’dur. 1998 yılında Rusya ile İtera Acentası aracılığıyla Ukrayna, Ermenistan ve Gürcistan’a Özbek gazının satılması üzerine bir anlaşma imzalanmıştır. Özbekistan’ın önemli kömür yatakları; Angren, Baisun ve Shargun’dur. Almanya’nın Krupp Hoesch Stahlexport Şirketi ile maden ve kömür kaynaklarının işletilmesi için bir anlaşma imzalanmıştır. Dünya uranyum kaynaklarının önemli bir miktarı topraklarında bulunduran Özbekistan, elektrik ihracı konusunda da Türk Cumhuriyetleri içerisinde ikinci sıradadır

Siyasi Bağlamda Orta Asya Türk Cumhuriyetleri ve Rusya İlişkileri

Bağımsız Özbekistan-Rusya İlişkileri

Özbekistan, bağımsızlık kazanımının ardından Rusya ile olan ilişkilerinde mesafeli bir tavır takınmayı tercih etmiştir. Bu durumun iki önemli nedeni bulunmaktadır. İlk neden, uluslararası sorunlarda bakış açılarında farklılık bulunması; ikinci neden ise Özbekistan’ın Rusya’yı bölgesel rakibi olarak görmesidir. Ancak bölge üzerinde iki ülkenin de stratejik öneme sahip olması birbiri ile olan ilişkilerinin tamamen kopmasını engellemiştir. Genel anlamda Özbekistan Rusya’nın ağırlığında olan uluslararası oluşumların üyeliklerinden çekilirken veya pasif üyelik tercih ederken, Rusya ile olan ikili ilişkilerinde işbirliğini üst düzeylerde tutmayı tercih ettiği konular da olmuştur Rusya ise kurulduğu ilk yıllarda Batı ile olan ilişkilerine öncelik vermiş ve Sovyetlerin dağılmasının ardından eşit statüde bulunduğu Orta Asya Cumhuriyetleri ile olan ilişkilerini zamanla bölgesel çıkarlarına yönelik şekillendirmiştir. Yakın çevre doktrini ile yeni stratejiler geliştiren Rus Hükümeti, neo-emperyal politikalar çerçevesinde Orta Asya’da hâkimiyet kurması için kilit konumda olan Özbekistan ile de ilişkilerini revize etme kararı almıştır Rusya ile Özbekistan’ı aynı çizgi etrafında birleştiren konulardan biri radikal İslam ile mücadeledir. Büyük çoğunluğu Özbekistan sınırları içinde bulunan Fergana Vadisi, Orta Asya’daki radikal İslamcı örgütlerin yerleşik olduğu bir coğrafyadır. Kerimov bu tür oluşumlara karşı İslami Partileri kapatmak gibi baskıcı politikalar izlemiştir. Ancak bu baskı yönetimi yasaklanan düşünce şeklinin sempati kazanmasına sebep olmuştur. Dolayısıyla Özbekistan bu noktada dış yardımlara ihtiyaç duymuş ve ilk destek Rusya’dan gelmiştir. Zaten BDT oluşumu da bölgesel tehditlere karşı ortak bir güvenlik anlayışının benimsenmesi amacıyla kurulmuştur. Özbekistan aynı dönemde ABD’den destek almayı yeğlemiş, böylece Rusya’yı dengelediğini düşünürken El Kaide’nin de tepkisini çekmiştir Başlangıçta bağımsız bir politika izleme düşüncesinde olan Özbekistan, bölge üzerinde Rusya’nın konumunu almak istediği için 1994 yılında Orta Asya Birliği oluşumunun öncülüğünü yapmıştır. 2002 yılında Özbekistan, Kırgızistan, Kazakistan ve Tacikistan’ın katılımıyla Almatı’da yapılan bir toplantı ile Orta Asya Birliği’ne son verilmesi kararı alınmış, Orta Asya İşbirliği Örgütü (OAİÖ) kurulmuştur. Rusya Federasyonu’nu dışarıda tutan bu hamle Moskova yönetimini oldukça rahatsız etmiştir. 2004 yılında Rusya’nın bu örgüte üyeliği alınmış, ardından Rusya bölgede çok fazla işbirliği oluşumunun olması gerekçesiyle OAİÖ’yü Avrasya Ekonomik Topluluğu ile birleştirmek istemiştir. Bu çabalar sonuç vermiş ve bir süre sonra birlik AVET ile aynı çatı altına alınmıştır. Özbekistan’ın böyle bir öneriyi kabulünde 2005 Andican Olayları’nın ardından Rusya ile kurduğu yakın ilişkilerin etkisi bulunmaktadır Putin’in cumhurbaşkanı olmasıyla iki ülke arasındaki ilişkilerde olumlu değişiklikler yaşanmıştır. 2000 yılında Putin’in ziyaret ettiği ilk ülke Özbekistan olmuştur. Özbekistan İslami Hareketi ve Taliban tehdidinin arttığı bu yıllarda Özbekistan ile ek savunma anlaşması imzalamak istemiştir. Ancak Kerimov böyle bir anlaşmanın Rusya’ya olan bağımlılığı artıracağı düşüncesiyle bu öneriye sıcak bakmamıştır. Yine 2003 yılında Rusya’nın kurucu ve baskın üyelerinden olduğu Şangay İşbirliği Örgütü Taşkent Ofisi açılmıştır. Orta Asya’da renkli devrimlerin yaşanması ve bu sebeple Özbekistan’ın ABD ile olan ilişkilerine mesafe koyması Rusya açısından olumlu bir gelişmedir. Artan terör saldırıları sonucunda ABD’den gelen terörizme karşı işbirliği önerilerini reddeden Kerimov Putin ile görüşmüştür. Putin bu ziyarete karşılık Haziran 2005’te Taşkent’e gitmiş ve Özbekistan-Rusya arasında Stratejik Ortaklık Anlaşması imzalanmıştır. Ayrıca Ekim 2005’te, Rusya’nın 2004 yılında üye olduğu Orta Asya Anlaşması Örgütü Petersburg’da düzenlenen bir zirve ile EurAsEC ile birleştirilmiştir. 14 Kasım 2005 tarihinde imzalanan bir başka ortaklık anlaşması ile Özbekistan-Rusya ilişkilerinde doruk noktaya ulaşılmıştır. Bunun en önemli sonuçlarından birisi, 2006 yılında Özbekistan’ın 1999’da ayrılmayı tercih ettiği KGAÖ’ye üyeliğinin gerçekleştirilmesidir. Gelişen ilişkilere rağmen Özbekistan yönetimi Rusya’ya karşı olan endişelerini bir kenara bırakamamıştır. 2009-2010 yıllarından sonra gelen süreçte Rusya’nın, Kırgızistan ve Afganistan gibi ülkelerde artan gerginliklere fazlasıyla müdahil olması ve KGAÖ’yü bölgesel politikaları için bir araç haline getirmesi Özbekistan’ı rahatsız etmiştir. Özbekistan’ın da üye olduğu bu örgütte yaşanabilecek böyle bir dönüşüm hem Özbekistan-ABD arasındaki mesafeyi artırabilir hem de Özbekistan’ın Rusya’ya daha çok bağlılığına neden olabilirdi. Bu gerekçelerle ve 2011’den sonra ABD ile artan yakınlığı sonucunda Özbekistan, 2012 yılında KGAÖ’den bir kez daha ayrılmıştır Son dönemlerde iki ülke arasındaki ilişkilere bakıldığında tekrar olumlu esintiler olduğundan söz edilebilir. 2016 yılında Kerimov’un hayatını kaybetmesi ve Mirziyoyev’in cumhurbaşkanlığına seçilmesi üzerine ülkede ‘açıklık ve iyi komşuluk’ dönemi başlamıştır. Ayrıca Mirziyoyev bağlantısızlık politikasını sürdüreceği açıklamasını da yapmıştır . Benimsenen politika çerçevesinde hemen somut adımlar atmaya başlayan Özbekistan; 26 Eylül 2017 tarihinde düzenlenen Özbekistan-Rusya İş Forumu’nda 2018-2019 yıllarına yönelik işbirliği memorandumunun icraate konulması için bir yol haritası imzalanmıştır . 12 yıl aradan sonra 3-7 Ekim 2017 tarihlerinde Özbekler ve Ruslar arasında ilk defa ortak bir tatbikat düzenlenmiştir. Bu tatbikatın amacı iki ülke arasındaki işbirliğinin geliştirilmesi, istikrarın pekiştirilmesi ve terör, aşırılıkçılık, ayrılıkçılık gibi küresel tehditlere gözdağı vermektir . Ayrıca Mirziyoyev, 11 Ekim tarihinde BDT Devlet Başkanları Konseyi Toplantısı’na katılmak için gittiği Soçi’de Rus mevkiidaşı Putin ile görüşmüş ve ikili son bir yılda iki ülke arasındaki ilişkilerin son derece geliştiği mesajını vermiştir . Son olarak 3 Kasım’da Özbekistan’da gerçekleştirilen BDT ülkeleri başbakanlar toplantısına Rusya Başbakanı Dmitry Medvedev de katılmıştır. BDT oluşumu içerisinde önemli bir hukuki altyapının oluşturulmaya çalışıldığının ve tüm üye devletler ile işbirliği mekanizması içinde hareket edileceğinin altı çizilmiştir

Türk Dünyası Kurumları

Uluslararası Türk Kültürü Teşkilatı (TÜRKSOY)

12 Temmuz 1993 tarihinde Almatı’da Türkiye, Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkmenistan ve Özbekistan’ın bir araya gelmesi ile imzalanan ‘TÜRKSOY’un Kuruluşu ve Faaliyet İlkeleri Hakkında Anlaşma’’ ile Türk Kültür Ve Sanatları Ortak Yönetimi (TÜRKSOY) oluşturulmuştur. Bu oluşuma daha sonra gözlemci ülke statüsü ile Rusya Federasyonu’na bağlı Altay Cumhuriyeti, Başkurdistan Cumhuriyeti, Hakas Cumhuriyeti, Saha (Yakut) Cumhuriyeti, Tataristan Cumhuriyeti, Tıva Cumhuriyeti ile Moldova Cumhuriyeti’ne bağlı Gagavuz Yeri Özerk Bölgesi ve Kuzey Kıbrıs Türk Cumhuriyeti katılmıştır. TÜRKSOY üyesi olan cumhuriyetlerin içişlerine karışma amacı gütmeyen bu oluşum; Türk dili konuşan ülkeler ile dostane ilişkiler kurarak, ortak Türk kültürünü, dilini, tarihini, sanatını, gelenek ve göreneklerini araştırmak, geliştirmek, korumak ve gelecek kuşaklara aktararak kalıcı kılmak amacıyla çalışmalarını sürdüren uluslararası bir kültür-sanat teşkilatıdır. Resmi dili Türkçe, yönetim merkezi Ankara ve ev sahibi ülke ise Türkiye’dir. Örgütün karar verme organı üye devletlerin Kültür Bakanları’ndan oluşan Daimi Konsey’dir. Bugüne kadar birçok kez toplanan Daimi Konsey toplantıları TÜRKSOY Genel Sekreterliği tarafından düzenlenir. TÜRKSOY Genel Sekreteri Kazakistan Eski Kültür Bakanı Düysen Kaseyinov, Genel Sekreter Yardımcısı ise Prof. Dr. Fırat Purtaş’dır. Birleşmiş Milletler, UNESCO, ISESCO gibi uluslararası kuruluşlarla işbirliği içinde olan TÜRKSOY’a üye devletler kuruluş nezdinde yapılan çalışmalarda eşit haklara sahiptir 2015 Merv - Türk Dünyası Kültür Başkenti Yılı’nın kapanış programı 26-28 Kasım 2015 tarihinde Türkmenistan’ın Merv kentinde gerçekleştirilmiştir. TÜRKSOY Daimi Konseyi 33. Kez bir araya gelmesi vesilesiyle yapılan etkinliklere, TÜRKSOY üyesi ülkelerden Azerbaycan, Kazakistan, Kırgızistan, Türkiye, Türkmenistan ve Moldova’ya bağlı Gagavuz Yeri Kültür Bakanları ve temsilcileri katılmıştır. TÜRKSOY Daimi Konsey 33. Dönem Toplantısı Türkmenistan Kültür Bakanı TÜRKSOY Dönem Koordinatörü Annageldi Garadjayev başkanlığında gerçekleşmiştir. Bakan Garadjayev 2015 Merv - Türk Dünyası Kültür Başkenti Yılı’nın programı kapsamında 2015 boyunca gerçekleşen etkinlikler hakkında bilgi vermiştir. Daimi Konsey, 2015 yılı içerisinde yapılan çalışmaları değerlendirirken 2016’ya yönelik yol haritası da çizilmiştir. Toplantıda alınan kararla 2016 Yılı Türk Dünyası Kültür Başkenti Azerbaycan’ın Seki şehri seçilmiştir. Daimi Konsey tarafından TÜRKSOY ülkelerinde 2016’da doğumunun 1000. Yılını kutlanılan “Kutadgu Bilig”in yazarı, büyük Türk düşünür ve şairi olan Yusuf Has Hacib Yılı’nı ilan edilmiştir. Ayrıca TÜRKSOY Daimi Konseyi 34. Dönem Toplantısı’nın 2016 yılında Azerbaycan’da gerçekleştirilmesi karara bağlanmıştır ve TÜRKSOY Dönem Koordinatörü olarak Azerbaycan Kültür ve Turizm Bakanı Ebulfas Garayev seçilmiştir. 2016 yılında Azerbaycan’ın Seki şehrinde yapılan 34. Dönem Toplantısı da büyük organizasyonlarla 1 Aralık 2016 tarihinde gerçekleştirilmiştir. 2016 yılında yapılan çalışmaların değerlendirildiği toplantıda, 2017 Molla Panah Vagif’i Anma Yılı olarak kabul edilirken 2017 yılı Türk Dünyası Kültür başkenti ise Kazakistan’ın Türkistan şehri seçilmiştir. 5 Aralık 2017 tarihinde Kazakistan’da yapılan 35. Dönem Toplantısı’nda ise 2018 Türk Dünyası Kültür Başkenti Kastamonu olarak belirlenmiş ve 2018'i Azerbaycanlı bestekar Gara Garaliyev, Kazak milli şairi Mağjan Jumabayev ve Kırgız yazarı Cengiz Aytmatov'u anma yılı ilan etmiştir.

Uluslararası Türk Akademisi

2009 yılında Azerbaycan’ın Nahçıvan şehrinde gerçekleştirilen Türk Dili Konuşan Ülkeler Devlet Başkanları 9. Zirvesi’nde Nursultan Nazarbayev tarafından sunulan bir öneri ile Türk medeniyetinin dünya uygarlığına yaptığı katkıları incelemek, maddi ve manevi zenginliklerini araştırmak adına bir merkez kurulması kararlaştırılmış ve bu fikir 25 Mayıs 2010 tarihinde Astana’da hayata geçirilmiştir. 23 Ağustos 2012’de gerçekleştirilen Türk Keneş’i ikinci Zirvesi’nde Kazakistan’ın ulusal akademisi olan bu akademiyi uluslararası bir araştırma merkezi haline getiren ‘’Türk Akademisinin Kuruluşuna Dair Anlaşma’’ imzalanmıştır. 27 Ağustos 2014 itibariyle uluslararası bir örgüt niteliği kazanan Türk Akademisi kurucu anlaşmasıyla taraflara, Kazakistan Cumhuriyeti Akademi’nin kurulacağı yer ve binalar konusunda Kazakistan Cumhuriyeti ile Ev Sahibi Ülke Anlaşması yapmak hususunda yetki verilmiştir. Akademi, Türk Akademisi Başkanı, Başkanın bağlı bulunduğu diğer kurucu ülkelerden seçilen başkan yardımcıları ve taraflardan birer temsilci seçilerek oluşturulan Bilim Konseyi tarafından idare edilir. Bilim Konseyi 8 üyeden oluşmaktadır. Uluslararası Türk Akademisi’nin (Bundan sonra UTA) temel vizyonu, Türk kültürünün tarihî ve manevi rolü ön planda tutularak, üye devletler arasındaki dostane ilişkileri ve eğitim ve bilimsel alandaki işbirliğini geliştirmek ayrıca Türk dünyasının dünya medeniyetine ve insanlığın gelişimine sağladığı katkıyı ortaya koymaktır. Bu bağlamda akademi Türkiyat alanında etkin olan kişi ve kurumların çatı örgütü durumundadır. Bu kurum ve şahısların çalışmalarını desteklemektedir. Ayrıca Uluslararası Türk Akademisi, Türk Dünyası’nın geçmişten bugüne tarihi ve kültürel zenginliğini, maddî ve manevî değerle¬rini incelemek; Türk topluluklarının dünya görüşü, ekonomik gelişme stra¬tejileri ve uluslararası ilişkilerde aldığı pozisyonları geniş bir şekilde araştırma sorumluluğuna sahiptir. Bütün bu amaçları gerçekleştirme doğrultusunda da uluslararası alanda etkinlik gösteren ilgili diğer uluslararası örgüt ve kuruluşlarla işbirliği içerisindedir