Teamül Hukuku

Teamül, uzun zamandan beri alışkanlık haline gelmiş davranış olarak tanımlanmaktadır. Uluslararası hukukta ise Uluslararası Adalet Divanı’nın 38. Maddesinde teamülden şöyle bahsedilmektedir: “hukuk olarak kabul edilmiş genel bir uygulamanın kanıtı”. İstikrarlı bir şekilde tekrar eden tutum ve davranışların teamül kuralı sayılması için iki faktöre ihtiyaç vardır. Bunlar maddi ve manevi faktörlerdir. İlk olarak, maddi faktör (usus) yani belli bir süre devlet davranışı veya uygulaması anlamına gelmektedir. İkinci olarak ise manevi faktör (opinio juris) söz konusu davranışın veya uygulamanın bir hukuk kuralı bilinciyle yapılması anlamına gelmektedir.

Teamül Hukukun Tarihçesi

Teamülün tarihçesine bakacak olursak bu yazısız kural niteliğinde olan normların ilk ulus devletlerden günümüze kadar geldiğini söyleyebiliriz. Roma Hukukunda, yazılı yasalar gibi  bir hukuk kaynağı olarak kabul edilmiştir. Bununla birlikte, Francisco Suárez, teamül hakkında bilimsel ve kapsamlı bir inceleme ilk gerçekleştiren hukukçudur. Suarez’e göre, akla uygunluk ve konsensüsün (uzlaşmanın) birleşimi olan teamülde, konsensüs egemenin rızasını temsil etmektedir. Kelsen, teamülü, hukukun kaynağı olarak değerlendirmenin, sözleşmelerinin doğası hakkında belirsizlik yarattığına çünkü kaynak kelimesinin kendisi "metaforik ve muğlak bir terim" olduğuna işaret etmiştir.

Teamülle ilgili en eski resmi kaynak olarak, 1874 Brüksel Savaş Kanunları ve Teamülleri Bildirgesi'nde yer alan, 1899 Lahey Sözleşmesi olduğu kabul edilmektedir. Lahey Sözleşmesi’nde teamülün ilk resmi tabi şu şekilde yazmaktadır:

“…halklar ve muharipler, medeni milletler arasında yerleşik uygulamalar, insanlık kanunları ve kamu vicdanının gereklerinden kaynaklandığı şekliyle, uluslararası hukuk prensiplerinin koruması ve hakimiyeti altında kalırlar."

Söz konusu tanımda yerleşik uygulamadan kastedilenin teamül olduğu kabul edilmektedir ve tam da bu nedenle 1899 Lahey Sözleşmesi teamüllere atıfta bulunan ilk antlaşma metnidir. Bu metin, daha sonraki insani yasal düzenlemeler için de temel alınmıştır.

Uluslararası Antlaşmalar ve Teamül

Uluslararası hukukun en önemli iki kaynağı olan antlaşmalar ve teamüller genellikle birbirleriyle temas halindedir. Antlaşmaların ve teamüllerin çoğu kez aynı konuları ayarlamasından ötürü birbirlerini doğrulayıcı olsalar da bazı istisnai durumlarda çelişkili olabilecekleri de açıktır. İki kaynak arasında normatif örtüşme olması durumunda, teamül kuralı ve antlaşma kuralı, yasal geçerliliklerini korurken bir arada var olur. Birinin varlığı diğerine delil olarak kullanılabilir. Ancak bu durumda aynı anda uygulanabilecek iki kural olduğu bilinmelidir. Bu iki kural birbiriyle uyum içinde yorumlanmalıdır.

Teamül kurallarının tamamlayıcı ve müşterek olarak uygulanmasının yanı sıra uyuşmazlık durumunda olması da mümkündür. Uyuşmazlık söz konusu olduğunda, üç sonuç buluruz: Teamül kuralları, antlaşma uygulamalarını değiştirebilir, antlaşmaları geçersiz kılabilir veya antlaşmanın feshedilmesine yol açabilir.

Hazırlayan: Online Staj Uluslararası Hukuk Çalışmaları Stajyeri Batuhan Kılıç