İran İslam Devrimi

İran İslam Devrimi (Farsça: انقلاب اسلامی, İnkılâb-ı İslâmî), İran halkının Pehlevi liderliğinde olan monarşik Şah yönetimine tepki göstermesine karşılık Ayetullah Ruhullah Humeyni liderliğinde gerçekleşen tarihteki ilk İslami devrimdir. 1 Nisan 1979’da yapılan referandum sonucu İran, resmen İslam Cumhuriyeti haline geldikten sonra Aralık 1979’da ülke teokratik anayasayı ve Humeyni’nin dini liderliğini onaylanmıştır. 1979 yılında gerçekleşen İran İslâm Devrimi ayrıca, İranlılar tarafından Batı’nın ve özellikle Amerika Birleşik Devletleri’nin (ABD) siyasi, ekonomik ve kültürel etkilerine karşı milliyetçi bir hareket olarak algılanmıştır.

İran İslam Devrimi Öncesi Şah Dönemi

İran 20. yüzyılda iki büyük devrim yaşamıştır: İlki 1906-1909 arasındaki Anayasa Devrimi’dir ki Batı ideolojilerinden (milliyetçilik, liberalizm, sosyalizmden) esinlenen modern aydınların zaferidir. İkincisi ise 1977-79 arasında, İslâm’ın ‘Altın Çağı’ndan esinlenen ulemanın zaferiyle sonuçlan İslam Devrimi'dir. Her ikisinin de itici gücü bağımsızlık ve demokrasi talebi olmuştur. Anayasa Devrimi’nde amaç siyasal ve ekonomik bağımsızlıktır ve devrimci söylemi liberal milliyetçidir. Modern İran Devleti ve ulusu, 1925 yılında saltanatını ilan eden Şah Rıza Pehlevi dönemiyle başlamıştır. Rıza Şah 1921 yılında Britanya destekli askeri bir darbe ile ordu komutanı olmuş bir askerdir ve sonrasında Kaçar Hanedanına son vererek, yerine Pehlevi ailesini geçirmiştir. 1920’ler ve 1930’lar boyunca modern, parlamenter ve anayasal bir sistem inşa etme yolunda politikalar uygulanmıştır. Rıza Şah döneminde İran bağımsızlık ve ulusal birliğini oluşturma yolunda ilerlemesine rağmen, büyük güçler arasındaki rekabetin jeopolitik düzeyde kesişme noktası olma kaderinden kurtulamamıştır ve II. Dünya Savaşı sırasında, Sovyetler Birliği ve İngiltere tarafından işgal edilmiştir. 1941 yılında Rıza Şah tahttan inmek zorunda bırakılmış ve yerine 21 yaşındaki Muhammed Rıza Şah geçirilmiştir. 1943’te işgale ABD’de katılmış ve üç işgalci güç İran’ın ülke politikalarına karışmıştır. İslam Devrimi için uygun zemini hazırlayan da özellikle petrol üzerinde İngiliz müdahalesine izin veren Muhammed Rıza Şah dönemi ekonomi politikaları olmuştur.

Beyaz Devrim (15 Ocak 1962)

15 Ocak 1962’de yapılmış olan toprak reformu, aslında Ocak 1963 tarihli referandumla kabul edilmiş olan ve içinde toprak reformu, seçim reformu, kadınlara oy hakkının tanınması, okuma-yazma seferberliği ve devlet işletmelerinin belirli orandaki hisselerinin satılması gibi reformların da içinde bulunduğu Ak Devrimi'n birer parçasıdır. Bu reform paketini ilan etmesinin amacı; İran toplumundaki feodal yapıyı bozup, toplum içinde hızlı bir modernleşme gerçekleştirme isteğidir. Bu nedenle, bütün gücü ile bu reformları gerçekleştirmektir. Reformun kan dökülmeden gelmesi planlandığı için adına 'Ak Reform' denilmiştir. Bu reforma göre; kadınların özgürlükleri çoğaltılır, ülke genelinde okur yazarlık arttırılır. Kadınların sosyal özgürlükleri genişletilir, kadın ve gayrimüslimlere seçme ve seçilme hakkı verilir, dinsel vakıfların mülklerine el konulmasının önü açılır.

Ak Devrim içerisindeki reformları maddeleştirmek gerekirse:

• Toprak reformunun yapılması,
• Orman ve otlakların iyileştirilmesi çalışması,
• Toprak reformunun finansa edilebilmesi için devletin sahip olduğu fabrikaların satılması,
• Endüstride kar paylaşımının yapılması,
• Kadınları da içine alan bir seçim reformunun yapılması,
• Okur-yazarlık teşkilatının kurulması,
• Sağlık teşkilatının kurulması,
• Yeniden yapılanma ve kalkınma teşkilatının kurulması,
• Adalet yerel mahkemelerin kurulması,
• Su yollarının millileştirilmesi,
• Ulusal bir yapılanmaya gidilmesi,
• Eğitime ve idareye yönelik kararlar alınması

İran’ı ve İran toplumunu modernleştirmek için yürürlüğe konulan reform paketi, geleneksel olarak İran’ın siyasal, toplumsal yaşamında büyük önem taşıyan küçük ve orta sınıf esnafın, toprak sahiplerinin ve ulemanın tepkisini çekmiştir. Özellikle Şiilerde önemli bir yere sahip olan ulema sınıfı, medrese sistemi toprak reformuna ve Ak Devrime şiddetle karşı çıkmışlardır. Aşırı dinci kesim için bu değişimler fazla rahatsız edicidir. Özellikle ulema ve laik Ulusal Cephe bu reform programına karşı gelip Şah'ın bundan vazgeçmesi gerektiğini bildirmişlerdir. Humeyni ilk defa gündeme bu reformlara karşı çıkması ile gündeme gelir. Yönetimin reformlardan vazgeçmemesi üzerine Humeyni, 22 Ocak 1963’te Şahı ve planlarını reddeden bir protesto yayımlamıştır. Humeyni ayrıca, “Bu devrimde beyaz olan tek şeyin Beyaz Saray etkisi olduğunu” söylemiştir. Bunun üzerine Şah yönetimi işi kökünden halletmek için Humeyni’ye idam cezası ile yargılamıştır. Fakat ulemanın tepkisi ve baskısı neticesinde bu cezası sürgüne çevrilmiştir. Bu karardan sonra Türkiye’ye sürgüne gönderilen Humeyni, 1964’te önce Ankara’da sonra da Bursa’da ikamet etmiştir. Türkiye’de de propaganda faaliyetleri yürütmeye başlayınca 5 Eylül 1965’te Irak’a (Necef) sürülmüştür. Irak’ta 15 yıl kalan Humeyni, Necef’teki Şeyh Murtaza Ensari Medresesi'nde ders vermeye başlamıştır. Bu medresede, ders verip yeni öğrenciler yetiştirmenin yanı sıra İran’daki faaliyetlerini buradan yürütmüş ve yeni taraftarlar da toplamıştır. Öğrenciler yeniliklerin daha hızlı ve agresif olmasını isterken, muhafazakârlar yapılan reformların geri dönülmesini ister. Aslında şahtan kaynaklanan memnuniyetsizlikleri taban tabana zıt olsa da iki taraf da memnuniyetsizlik esasında birleşirler ve Şahı indirme davasında sağcısı solcusu fark etmeksizin sokaklardaki direnişte yan yana savaşırlar.

Rex Sinaması Katliamı (19 Ağustos 1978)

İran ve Ortadoğu tarihi için önemli bir yere sahip olan 19 Ağustos 1978 tarihinde 377 kişinin yanarak can verdiği Rex Sineması Faciası, Dünya Tarihi’ndeki en büyük terör saldırılarından biri olarak da kabul edilen bir faciadır. Ayrıca İran Devrim Tarihi’nde Kum Olaylarından sonra toplumsal olarak yaşanan ikinci faciadır. İran İslam Devrimi’nin gerçekleşmesini hızlandıran olaylardan birisidir. Toplumda bir infiale neden olan bu olayla birlikte artık monarşinin halk nezdinde itibarı kalmamış ve Humeyni’ye doğru kitlesel bir yönelme süreci başlamıştır. Bu facialar zinciri komünist, cumhuriyetçi ve İslamcı bütün camiaları birleştirmiş ve devrime giden süreci hızlandırmıştır. Daha örgütlü hareket etmeye başlayan muhalefet bu örgütlenme ile birlikte grev, eylem ve uluslararası kamuoyu oluşturmuştur. Rex Sineması Faciası’ndan sonra yaşanan olaylarda yüzlerce insan hayatını kaybetmiştir.

Lale Meydanı Katliamı (8 Eylül 1978)

8 Eylül 1978’de Tahran sokaklarına inen göstericiler Şah yönetimini ve ülkedeki son olayları protesto etmek için Lale Meydanında toplanmış fakat olağanüstü hâl ve sokağa çıkma yasağını bahane eden güvenlik güçleri, göstericilere ateş açmış ve açılan bu ateş sonucunda da onlarca gösterici hayatını kaybetmiştir. Bu olay İran İslam Devrim fitilinin ateşlenmesine neden olmuştur. Lale Meydanı Katliamından sonra ülke çapında protestolar başlamış, işçiler ve memurlar da greve gitmişlerdir. İran’da bütün üretim durmuş, okullar, fabrikalar, pazar yerleri ve petrol rafinerileri işlemez hale gelmiştir. Her yerde gösteriler düzenlenip Şah aleyhine sloganlar atılırken, göstericiler Humeyni lehine sloganlar atıp onun ülkeye dönmesini istemişlerdir. Yaşanan bu olaylar sonucunda Şah, İran’ı terk etmek zorunda kalmıştır. Bu olay 1979 İran Devrimi’nin yaşanmasına ve İran İslam Cumhuriyeti’nin kurulmasına neden olmuştur.

İran İslam Devrimini Hazırlayan Diğer Nedenler

• Şahın Amerikan askerlerine İran topraklarında dokunulmazlık vermesi ve muhalif Humeyni’yi sürgüne göndermesi.
• 1971’de İran ekonomisi kötü giderken, İran İmparatorluğu'nun 2500. yılı için çok gösterişli bir kutlama düzenlenir. Persapolis’te yapılan ve 61 ülkenin devlet başkanının katıldığı kutlamaya harcanan paralar.
• 1974’te Şah İran’ın petrol gelirini dört milyon dolardan 20’ye çıkarır. Ancak Amerika Şahı kendisinden yüklü bir silah alımı yaparak bu parayı harcamaya ikna eder. Gereksiz yere alınan bu silahlar halkta tepkilerin artmasına neden olur.
• Şahın 1957 kurduğu Savak isimli gizli güvenlik teşkilatı protestocuları kaçırıp işkence etmeye, öldürmeye başlaması. Savak İran tarihinin en çok korkulan ve nefret edilen örgütü olmuş, Artık Şah halkın gözünde bitmiştir.
• Kontrolün elinden çıktığını hisseden Şah 1978’de sıkı yönetim ilan etmesi.
• Amerika'nın Şah’ı gözden çıkarması ve desteğini kesmesi

Hümeyni'nin Başa Gelişi

Şah, 16 Ocak 1979’da artık insanların sesini bastırmadığını görünce İran’dan kaçar. Bunun üzerine Humeyni İran’a geri döner. Yıllardır sürgünden Şah'ın devrilmesi için çağırı yapan Humeyni İranlılarca heyecanla karşılanır ancak insanlar zaten şahın indirilmesi amacı gerçekleştiğinden Humeyni’nin yeni konjonktürde aktif bir rol üstlenmesini beklememektedir. Zaten Humeyni de artık 76 yaşındadır, ancak danışmanlık gibi daha pasif bir rol alacağı düşünülmektedir. Nitekim, 1 Şubat 1979’da televizyonda yabancı etkilerden uzak ve İslam’a sadık bir İran istediğini, ayrıca bundan sonra yönetimi kendi belirleyeceğini ilan ederek İran İslam Devrimi’ni gerçekleştireceğini işaret eder. 1 Nisan 1979’da referandum sonucu İran, resmen İslam Cumhuriyeti haline gelir sonra da Aralık 1979’da ülke teokratik anayasayı ve Humeyni’nin dini liderliğini onaylar. Beni Sadr cumhurbaşkanı seçilir.

Hazırlayan: Suzan Küçükçallı