Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği (APEC)

Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği veya APEC, Asya-Pasifik bölgesinde; ekonomik büyümeyi, iş birliğini, ticareti ve yatırımı kolaylaştırmak için bölgede önde gelen oluşumdur. Asya-Pasifik İşbirliği, ülke ekonomilerinin artan karşılıklı bağımlılığından yararlanmak için 1989 yılında kurulmuştur. APEC; dengeli, kapsayıcı, sürdürülebilir, yenilikçi ve güvenli büyümeyi teşvik ederek ve bölgesel ekonomik entegrasyonu hızlandırarak bölgedeki vatandaşlar için daha fazla refah yaratmayı amaçlamaktadır. APEC’in; dünya nüfusunun %40'ını, dünya GSYİH'sının yaklaşık %54'ünü ve dünya ticaretinin yaklaşık %44'ünü oluşturan “Üye Ekonomiler” olarak anılan 21 üyesi vardır. APEC'in 21 üye ekonomisi; Avustralya, Brunei Sultanlığı, Kanada, Şili, Çin Halk Cumhuriyeti, Hong Kong, Çin, Endonezya, Japonya, Kore Cumhuriyeti, Malezya, Meksika, Yeni Zelanda, Papua Yeni Gine, Peru, Filipinler Cumhuriyeti, Rusya Federasyonu; Singapur, Çin Taipeisi, Tayland, Amerika Birleşik Devletleri, Vietnam’dır.

Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği'nin Kuruluş Tarihçesi

1989 yılında gerçekleştirilen ilk toplantı

1989 yılında kurulan ve Asya-Pasifik olarak tanımlanan bölgenin ilk kurumsal ifadesi olan Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği Asya-Pasifik bölgeselciliğinde önemli bir oluşumu ifade etmektedir.Asya-Pasifik Ekonomik İşbirliği; 1980'lerin sonu ve 1990'ların başındaki 'yeni bölgeselcilik” teriminin ilk ifadelerinden biridir ve yeni bölgeselciliğin önemli yenilikleri olarak tanımlanan birçok özelliğin öncüsüdür.

APEC; gelişmiş ve gelişmekte olan ekonomileri, liberal ve komünizm sonrası ekonomileri ve çeşitli rejim türlerini, devletleri ve yarı devlet kurumlarını bir araya getiren farklı dinamikleri içerisinde bulunduran üye ülkelerden oluşmaktadır. Asya Pasifik Ekonomik İşbirliğine (APEC) duyulan ihtiyaç, Doğu Asya'da sürekli, hızlı uluslararası odaklı ekonomik büyüme döneminde Doğu Asya, Kuzey Amerika ve Güneybatı Pasifik ekonomilerinin ekonomik entegrasyonunun derinleştirilmesi gerçeğinden ortaya çıktı. Uluslararası ekonomiye yeni girenlerin kendilerini uluslararası odaklı kalkınma stratejilerine güvenle adayabilecekleri güvenli bir bölgesel ticaret ortamının sağlanmasına ihtiyaç duyuldu. Bu oluşum; Doğu Asya'da sürekli, hızlı uluslararası odaklı büyüme, bir Asya Pasifik topluluğunun başlangıcını yarattı.

APEC'in 1989'da kurulmasından yaklaşık yirmi yıl öncesinde Pasifik bölgesinde ekonomik iş birliği sağlamak adına çeşitli görüşmeler yapılmıştı. Nitekim 1967'de Pasifik Havzası Ekonomik Konseyi'nin ve 1968'de Pasifik Ticaret ve Kalkınma Konferanslarında tartışılan görüşmelerin içeriği; iş ve akademik düzeyde iş birliğine verilen desteğin dışında siyasi düzeyde resmileştirmesini sağlamak adına yeterli desteği sağlayamadı.

APEC’in oluşumunun temeli; Avustralya ve Japonya'nın ortak girişimi olan, iş dünyası, akademisyenler ve hükümet yetkililerini kapsayan ve üçlü bir yapıyı bünyesinde barındıran Pasifik Ekonomik İşbirliği Konferansı (PECC) aracılığıyla 1980 yılında atıldı. PECC; resmi ülke kararlarına veya politikalarına bağlı kalmaya gerek kalmadan özgürce tartışma yaratan bir oluşum sağladı. Bu sayede; karşılıklı güveni artırdı ve daha yakın iş birliğinin potansiyelini değerini açığa çıkardı.

1980'lerin sonuna gelindiğinde, Japonya, ABD ve Avustralya'dan daha yakın bölgesel ekonomik iş birliğinin oluşumu için istek geldi. Nitekim, dönemin Avustralya Başbakanı Bob Hawke'nin Şubat 1989'da Kore'ye yaptığı ziyaret sırasında bölgeden bakanları bir araya getirmek için başlattığı girişim, devletlerin var olan isteklerinin oluşmasına sağlamasına fayda sağladı. Kore Cumhuriyet’inin girişime güçlü desteği, 1989 Kasım ayında Canberra'da Avustralya’da APEC’in 12 kurucu üyesi gayri resmi olan bakanlık düzeyinde bir toplantıda bir araya geldi. Kurucu üyeleri arasında; Brunei, Kanada, Endonezya, Japonya, Kore Cumhuriyeti, Malezya, Yeni Zelanda, Filipinler, Singapur, Tayland ve ABD yer almaktadır. Bu toplantıda, APEC'in genel ilkelerini ve hedeflerini belirlendi. Bunlar:

• Çok taraflı ticaret sisteminin güçlendirilmesine yardımcı olmak,

• Artan ticaret ve yatırım akışları için engelleri/olasılıkları değerlendirmek,

• Üye devletlerin ortak ekonomik ihtiyaçları belirlemek.

Çin, Hong Kong, ve Çin Taipei 1991'de APEC’e katıldı. Ardından, 1993'te Meksika ve Papua Yeni Gine’yi izledi. Şili 1994'te katıldı. 1998'de Peru; Rusya; ve Vietnam katıldı ve APEC’in tam üye devlet sayısı 21'e çıkardı. 1989 ve 1992 yılları arasında APEC, resmi olmayan bir üst düzey yetkili ve bakanlık düzeyinde diyalog olarak bir araya geldi. 1993 yılında, dönemin ABD Başkanı Bill Clinton, bölgede iş birliği için daha büyük stratejik vizyon ve yön sağlamak için yıllık APEC Ekonomik Liderler Toplantısı uygulamasını başlatılmasına liderlik etti.

APEC Üye Devletleri

1992 yılında Singapur'da profesyonel ve idari sürece destek vermesini sağlamak amacıyla APEC Sekreterliği kurma kararı verildi. 1993 yılında APEC Liderleri; Seattle, Blake Adası'nda Başkan Clinton’ın ev sahipliğinde ilk kez bir araya geldi. Gerçekleştirilen toplantıda APEC'in; “halklarımız için istikrar, güvenlik ve refah” vizyonunu oluşturdular. Liderleri sürece dahil etme kararı, her katılımcı ekonomide sürece en üst düzeyde destek sağlayarak APEC'e yeni bir profil ve dinamik kazandırma açısından özellikle önem arz ediyordu. Liderin bir araya geldikleri toplantılar, kendi içlerinde Asya-Pasifik bölgeselciliğinde önemli yeniliklerin oluşmasını sağladı. Bu yenilikler;

• Bölgesel normların ve anlayışların tanımlanmasının geliştirilmesini teşvik etmek,

• Düzenli ve normalleştirilmiş bölgesel ilişkilerin geliştirilmesi;

• Sadece bölgenin büyük güçlerinin liderleri arasında değil, diğer üyeleriyle de yıllık zirveler düzenlemek.

Ek olarak, APEC'in Asya-Pasifik bölgesindeki çalışmaları üç ana alana odaklanmaktadır. Bunlar;

• Ticaret ve Yatırım Serbestleşmesi,

• Ekonomik ve Teknik İşbirliği (ECOTECH).

• Ticaret ve yatırım liberalizasyonu, pazarların açılmasını ve tarife ve tarife dışı engellerin azaltılmasını içerir.

Ekonomik ve Teknik İşbirliği (ECOTECH)

Asya-Pasifik'te sürdürülebilir, kapsayıcı büyüme ve kalkınmayı teşvik etmeyi amaçlamaktadır. Ek olarak, APEC bölgesinde yaşayan tüm vatandaşların genel ekonomik ve sosyal refahını iyileştirmeyi hedeflemektedir. Bu iş birliği; bölgenin gelecekteki büyümesinin sağlanması için, gelişmekte olan ve gelişmiş ekonomiler arasındaki makasının daralması gerektiğine dair APEC içindeki var olan görüş birliğine dayanmaktadır. APEC içindeki ECOTECH, giderek artan bir şekilde, uluslararası odaklı kalkınma stratejilerini desteklemektedir. Bu, hem gelişmiş hem de gelişmekte olan üyeler için finansal akış şeklindeki kalkınma yardımından önemli bir adımdır. ECOTECH'in başarısı, bölgesel bir organizasyon olarak APEC'in geleceği için önem arz etmektedir.

Ticaret ve Yatırımın Serbestleşmesi

APEC genişlemesinin ikinci büyük alanı olmuştur. İlk odak noktası gümrük ve standart uyumlaştırması ve standartların karşılıklı tanınmasıdır. Günümüzde bu odak genişleyerek; geleneksel sınır korumasının ötesinde diğer idari, düzenleyici ve yapısal engellere bakan geniş bir faaliyet yelpazesini içermektedir. Bunlar arasında ticari hareketlilik, devlet alımları, fikri mülkiyet ve rekabet politikası yer almaktadır.

Bölgesel Ticaret ve Yatırım Liberalizasyonu

Bu alandaki ilk çalışmalar; 1990'da Singapur Bakanlar Toplantısı'nda tarafından etkin bir şekilde başlatıldı. 1992'de kurulan bağımsız bir danışma grubu olan Eminent Kişiler Grubu’nun destekleriyle büyük bir ivme kazandı. Bu grup tarafından geliştirilen temel fikirlerden biri; 2010 yılında Endonezya Bogor’da gerçekleşen zirvede alınmıştır. Zirve kararında; “2010 yılına kadar sanayileşmiş ekonomiler için ve 2020'ye kadar gelişmekte olan ekonomiler için bölgede serbest ve açık ticaret hedefini onayladıkları” şeklinde belirlemiştir.

APEC'in Yapısı ve İşleyişi

Wesley, Michael. The Regional Organizations of the Asia-Pacific: Exploring Institutional Change. New York: Ralgrave Macmillan, 2003. sf:70

APEC, kuruluşundan bu yana, 2,4 milyar insandan oluşan ve dünya GSYİH'sının yüzde 60'ını ve dünya ticaretinin yüzde 45'inden fazlasını oluşturan 12 üyeden 21 üyeye genişledi. Genişleme APEC’e; ticaret, finans, yatırım ve diğer ekonomik konulardaki uluslararası tartışmalarda etkili bir ses verirken, özellikle kültürel farklılıklar, farklı ekonomik kalkınma seviyeleri, çok farklı siyasi ve ekonomik sistemler göz önüne alındığında, iç uyum ve değişimi de beraberinde getirdi.

APEC, üyeliğine kalıcı bir üst sınır koymamış olsa da bölgesel karakteri ve grubu yönetilebilir ve etkili tutma ihtiyacı nedeniyle sınırlı boyutta kalmayı amaçlamıştır. Bu amaçları gerçekleştirmek için; Rusya, Vietnam ve Peru'yu dahil eden anlaşmayı takiben, APEC 1997'de yeni üyelerin kabulünü değerlendirmek için belirli yönergeleri kabul etti. Bahsi geçen yönergeler;

• APEC’e başvuran bir ekonomi Asya-Pasifik bölgesinde yer almalıdır;
• Mevcut APEC üyeleriyle önemli ve geniş tabanlı ekonomik bağlara sahip olmalıdır. Özellikle APEC üyeleriyle olan ticaretinin değeri, uluslararası ticaretinin yüzdesi olarak nispeten yüksek olmalıdır;
• Dışa dönük, piyasa güdümlü ekonomik politikalar izlemeli;
• Başvuran adaylar; APEC deklarasyonlarında belirtilen temel amaç ve ilkeleri kabul etmesi gerekecektir.
• Başarılı bir başvuru sahibinin ayrıca uygulama için bir Bireysel Eylem Planı (IAP) hazırlaması ve APEC'in çalışma programı genelindeki Toplu Eylem Planlarına katılması gerekmektedir.

Uygulamada, yeni üyelerin entegrasyonu oldukça sorunsuz çalıştı. Ancak APEC'i konsolide etmek ve yeni üyeleri tam olarak entegre etmek için, 1997'de ayrıca herhangi bir üyelik genişlemesine on yıllık bir mora torium uygulanmasına karar verildi. Ayrıca, APEC Çalışma Gruplarında üye olmayanlara misafir statüsü verilmesine karar verildi. Bu statü üye olmayan devletlerin üye devletlere karşılıklı iş birliğini teşvik ederken misafir devletlerin APEC'in çalışmalarına katkıda bulunmalarına olanak tanınmasını sağlamıştır.

APEC’in kararları belirleme yöntemi konsensüs kuralı geçerlidir. Bu kural; karşılıklı güveni artırarak, ortak çıkarlar üzerinde diyalog ve iş birliğini teşvik etmesini sağlamıştır. Bunun yanı sıra; pratik ve ulaşılabilir olana odaklanarak üyelik konularının ele alınması da dahil olmak üzere örgütün önemli bir gücünü oluşturmuştur. Bakanlar ve yetkililer; yalnızca kapsamlı bir çalışma programı değil, aynı zamanda liderler tarafından belirlenen iddialı hedeflere ulaşmak için kapsamlı bir destekleyici yapı da geliştirdiler. Bununla birlikte, APEC'in çalışma programının genişletilmesi, APEC'in faaliyetlerine hizmet eden tüm üye ekonomiler için finansal ve personel etkilerine yoğunlaşmasını sağladı.

APEC Sekreterliği

Singapur merkezli olan APEC Sekreterliği ve APEC süreci için temel destek mekanizması olarak çalışır. Koordinasyon, teknik ve danışmanlık desteğinin yanı sıra bilgi yönetimi, iletişim ve halka erişim hizmetleri sağlar. APEC Sekreterliği, APEC Üye Ekonomilerine ve APEC forumlarına 250'den fazla APEC tarafından finanse edilen projeyi denetlemede yardımcı olarak merkezi bir proje yönetimi rolü üstlenir. APEC'in yıllık bütçesi de APEC Sekreterliği tarafından yönetilmektedir.

İcra Direktörü, APEC Sekreterliği, Dr. Rebecca Fatima Sta Maria

Günümüzde; Personel APEC Sekreterliği, İcra Direktörü Dr. Rebecca Fatima Sta Maria tarafından yönetilmektedir. Tan Sri Datuk Rebecca Fatima Sta Maria, APEC forumunu oluşturan 21 üye ekonomi için danışma organı, uygulama kolu ve kurumsal hafızanın koruyucusu olarak hizmet veren Singapur merkezli APEC Sekreterliği'nin yönetici direktörü olarak görev yapmaktadır. 2009 yılı, pozisyonun ev sahibi ekonomiden Büyükelçilik rütbesinde bir memur tarafından yıllık dönüşümlü olarak gerçekleştirileceği son yıl oldu. 2010'dan itibaren atama, üç yıllık sabit dönem esasına göre yapılmıştır ve APEC'nin 21 üye ekonomisinden herhangi birinden profesyonel adaylara açıktır. APEC Sekreterliği, APEC Üye Ekonomilerinden görevlendirilen küçük bir program direktörleri ekibinden oluşmaktadır. Ek olarak, profesyonel personel, APEC Sekreterliği'nde uzman ve destek işlevlerini yerine getirir.

Asya Pasifik Ekonomik İşbirliği Forumu

APEC 2013 Liderler Zirvesi

Forum; çok taraflı bir ekonomik ve ticaret forumu olarak faaliyet göstermektedir. Üyelerinin yasal olarak bağlayıcı yükümlülüklere girmesini gerektirmeden ticaret ve yatırım önündeki engelleri azaltmayı taahhüt eden dünyadaki tek uluslararası hükümetler arası gruptur. APEC, diyaloğu teşvik ederek ve tüm üyelerin görüşlerine eşit ağırlık vererek uzlaşma temelinde kararlar alarak hedeflerine ulaşır. APEC Üye Ekonomileri, Bireysel Eylem Planları (IAP'ler) ve Toplu Eylem Planları (CAP'ler) aracılığıyla serbest ve açık ticaret ve yatırım hedeflerine ulaşma yolunda ilerlemeyi rapor eder.

Her yıl 21 APEC Üye Ekonomisinden biri APEC toplantılarına ev sahipliği yapar ve APEC Başkanı olarak görev yapar. APEC'e ev sahipliği yapan ekonomi, yıllık Ekonomik Liderler Toplantısı, seçilen bakanlık toplantıları, üst düzey yetkililer toplantıları, APEC İş Danışma Konseyi ve APEC Çalışma Merkezleri Konsorsiyumu'na başkanlık etmekten sorumludur.

Bütçe ve Finansman

APEC faaliyetleri, APEC üye ekonomilerinin; toplam 5 milyon ABD Doları tutarındaki yıllık katkılarıyla merkezi olarak finanse edilmektedir. Bu katkılar, Singapur'daki bir Sekreterliği ve APEC'in ekonomik ve ticari hedeflerini destekleyen çeşitli projeleri finanse etmek için kullanılır. Üye ekonomiler ayrıca APEC'in ticaret ve yatırım serbestleştirme ve kolaylaştırma hedeflerini ilerleten projeleri desteklemektedir. Özellikle gelişmekte olan APEC ekonomileri için kapasite geliştirme ihtiyaçlarını karşılamak için gönüllü katkılar sağlamaktadırlar. Genel olarak, projelerin kapsamını şunları içerir:

• APEC Ekonomik Liderleri'nin ve APEC Bakanları'nın öncelikleri belirlemek,

• APEC üye ekonomisinin çıkarlarını karşılayan kapasite oluşturmak,

• Ekonomik verimliliği artırmak,

• İş sektörünün, sivil toplum kuruluşlarının ve kadınların katılımını teşvik etmek.

Hazırlayan: Öykü Tansuğ