MILTON FRIEDMAN

Gençliği ve Eğitimi

Milton Friedman, 20. yüzyılın oldukça etkili bir o kadarda önemli fikirlere sahip olan Amerikalı bir iktisatçısıydı. İktisada olan katkıları ve önemli eserleri ile her zaman adından söz ettirdi. Doğduğu yer Brooklyn’deydi. ve Yahudi ailenin bir oğlu olarak 31 Temmuz 1912’ de dünyaya geldi. Friedman çocukken ailesi New Jersey’ye taşındı ve 16 yaşına kadar burada okudu. Ardından, 1928 yılında lise eğitimini Rahway High School’da tamamladı. Genç yaşında babasını kaybeden Friedman’ın gençliği parasızlıkla mücadele ederek geçti. Rutgers Üniversitesi’nin verdiği bursu kazanmak ve eğitimini sürdürmek için birçok işte çalıştı. 1932 yılında Rutgers Üniversitesi Matematik bölümünden mezun oldu. Ekonomi alanına duyduğu ilgi sayesinde Master çalışmalarında alanını değiştirerek iktisat alanına geçiş yaptı. Bu zorlu yılların ardından, yüksek lisans eğitimini 1933’te Chicago Üniversitesi'nde tamamladı. 1933 yılında Columbia Üniversitesi'nde asistanlık yapmaya başlaması ile akademik kariyerine başlangıç yaptı. Chicago’ya dönünce H. Schultz’un araştırma asistanlığını yaptı.1935 yılında Washington’a giderek “New Deal”ı hazırlamasının ardından ulusal kaynaklar komitesinde çalışmaya başladı. Daha sonra Ulusal Ekonomik Araştırmalar Bürosunda (NBER) S. Kuznets’in asistanlığına başladı. 1941-9143 yılları arasında Maliye Bakanlığı'nda vergi politikaları üzerine araştırmalar yaptı. Chicago Üniversitesi'nde profesörlük ünvanı ile kadroya alındı. 1950 yılında Marshall Planı’nı uygulama danışmanlığını yaptıktan sonra Barry Goldwater ve R. Nixon’a danışmanlık yaptı. 1977’de öğretim faaliyetlerini bir kenara bırakarak kendisini araştırmalara verdi. H. Hotelling, W. Mitchell, J.Clark gibi önemli kişilerden etkilenerek ABD’de “Liberalizm Don Kişot’u” olarak tanındı. 1945 yılında “Bağımsız İşçilerin Gelirleri” adlı doktora tezini Columbia Üniversitesi’nde savunarak 1946 yılında Doktora derecesini almaya hak kazandı. Chicago Üniversitesi'nde 1946 yılında öğretim üyesi olarak çalışmaya başladı. Akademik kariyerini 30 yıl boyunca bu kurumda geçirdi. Bu dönemde para politikasına, serbest piyasaya önem veren bir akademisyen olarak sosyal konulara karışmayıp küçük devlet ilkelerine inanan fikirleri taşıyan doktriner bir ekonomiciler grubunun yetişmesini sağladı. Bu görüşlerini yaymak için ise makroekonomi, mikroekonomi ve kamu idaresi gibi konularda akademik monograflarr, makaleler yazdı. Bunun yanı sıra öne çıkan gazeteler, dergiler, radyo ve televizyonlar için önemli yazılar yazarak konuşmalar yaptı.

Milton Friedman'ın İktisada Katkıları

Friedman’ın 1976 yılında Nobel Ekonomi Ödülünü alırken, parasal genişleme ile enflasyon arasındaki ilişkiyi anlatmıştır. Friedman ödülü alırken “Enflasyon her yerde ve her zaman parasal bir olgu olmuştur.” demişti. Milton Friedman “para ödemli değildir” şeklindeki Keynesyen düşünceyi bir şekilde ortadan kaldırmayı hedeflemiştir. Bunun nedeni ise; Friedman ekonomik bunalım dönemlerinde herhangi bir halde “ipleri elinde tutmak” dinamik olan para arzı genişlemesinin doğru ve daha etkileyici olacağını düşünmesinden kaynaklıdır. Milton Friedman ve Schwartz, para politikasın genişlemelerde ve daralmalarda etkili olduğunu kanıtlamışlardır. Bunun sonucunda Friedman’ın para konusunda yaptığı çalışmalar, 1960’lar ve 1970’lerde giderek önem kazanmış ve uygulanabilirliği yükselmiştir. Bunun nedeni ise o yıllardaki enflasyon oranları ile doğrudan orantılıdır. Milton Friedman, 1970’lerden sonra gelişmiş ülkelerde ortaya çıkan ekonomik krizin esas sebebi Keynesyen’a göre ekonomiden esinlenilerek ortaya koyulan konjonktür politikalar olduğunu düşünmektedir. Konjonktür politikalar yüksek düzeyde istihdamı esas almaktadır. Friedman’a göre bundan dolayı konjonktür politikalar, ekonomiyi yoldan çıkararak istikrarsızlığın artmasına neden olmaktadır. Monetaristler 1970’ler ve 1980’lerde akademik ve politik çevrelerden yandaşları etrafına toplayarak düşüncelerini daha geniş kitlelere yaymışlardır. Monetaristlere göre 1970’lerde yaşanan işsizlik ve enflasyonun sebebi gelişigüzel uygulanan para politikalarıdır. Bunun haricinde para arzındaki düzensiz dalgalanmalar ise ekonomik istikrarsızlığın başlıca sebepleri arasında yer almaktaydı. Milton Friedman, “monetarizmin” oluşumunda büyük etkiye sahip olan önemli bir isimdir. Monetarizm, tam olarak parasalcılığın ifade edilmiş halidir. Monetarizmin temel kavramlarını, 1976 yılında yayımladığı “Paranın Miktar Teorisi Üzerine Çalışmalar” kitabında da anlatmıştır. Friedman, Amerika’da devlet okullarında bedava öğle yemeği verilmesi tartışmaları sırasında söylediği “There is no such thing as a free lunch” yani “bedava öğle yemeği diye bir şey yoktur” sözü ile monetarist ekonomiye destek sağlayan kimselerin tartışma konusu olmuştur.

Çalışmaları

1956 yılında Paranın Miktar Teorisi Üzerine Çalışmalar (Studies in the Quantity Theory of Money) yayınladı. -1963 yılında A. J. Schwartz ile birlikte Amerika’nın Parasal Tarihi 1867-1960 (A Monetary History of the U.S. 1867-1960) kitaplarını yayımladı. Bunlar onun “monetarizm” (parasalcılık) olarak anılan iktisadi kuramının temelini attığı kitaplardır. Emekli olduktan sonra 1977–2006 yılları arasında Stanford Üniversitesi’ne ait Hoover Enstitüsü’nde çalıştı. -1976 yılında “tüketim analizi, parasal tarih ve para teorisi, ve istikrar politikalarının karmaşıklığını göstermede elde ettiği başarılar” sayesinde Nobel Ekonomi ödülüne layık görüldü. Yaptığı deneysel ve teorik çalışmalarla para arzının büyümesi hedefine uygun olarak etkin bir para politikasının oluşturulabileceğini düşünmüştür. Bu görüşünü, “enflasyon her zaman ve her yerde parasal bir olgudur” sözüyle özetlemiştir.1960’lı yıllarda toplam talebi artırarak işsizliği düşürmeyi amaçlayan Keynesyenler, işsizlikle enflasyon arasında ikililikte kaldılar. “Phillips eğrisi” yoluyla nitelenen bu durumda işsizliği düşürmenin tek yolunun enflasyonda oluşacak bir miktar artışa rağmen, para politikalarıyla toplam talebi arttırmak olduğu kanısında oldu. Fakat yüksek enflasyon tek seferlik bir olgu olmadığından ve sürekli artan bir hâl aldığından Keynesyen politikalar istikrarlı bir yöntem olmaktan çıktı. 1970’lerde Bretton Woods sisteminin çöküşü ve petrol krizleriyle birlikte gelişmiş ekonomilerde görülen ekonomik durgunluk, Keynesyen politikalar hakkında bir düşünülmesine ve eleştirilmesi noktasında önemli bir durumdu. Friedman’ın Phillips eğrisinin sürdürülebilir olmadığı kısımlardaki eleştirisi ve “doğal işsizlik oranı” hakkındaki görüşleri dönemin iktisatçıları arasında önemli bir etki oluşmasını sağladı. İlerleyen yıllarda Friedman’ın parasalcı politikaları daha çok öne çıkmaya başladı. Friedman, bu politikaların para politikasını gereksiz biçimde fazla kullandığı kanısında olduğunu belirtmişti. Bunun sonucundaysa para arzında düzensiz dalgalanmalar ortaya çıkmış ve ekonomik istikrar konjonktürel politikalar nedeniyle bozulmaya uğramıştı. Bunlara ek olarak, maliye politikalarının toplam talebi arttırmada bir araç olarak kullanılmasının yanlış olduğunu düşünmüştü. Devletin ekonomiye müdahalesinin sınırlanması gerektiğini ileri sürdü. Friedman iktisadi teorilerini uygulama alanında da göstermeye çalıştı. Amerikan başkanlarından Richard Nixon’a 1968’de ve Ronald Reagan’a 1980’de ekonomik danışmalık yaptı. Çin Halk Cumhuriyeti ve Doğu Avrupa ülkeleri başta olmak üzere birçok merkezi planlı ekonomide kitapları ve makaleleri yayımlanarak bu ülkelerin özgürleşmesinde önemli etkiye sahip biri olarak rol aldı. Latin Amerika ülkelerinden Şili’ye giderek General Pinochet’ye ekonomi politikalarında deneysel tavsiyeler verdi. Para politikası, serbest dalgalı döviz kuru, vergiler, özelleştirme ve deregülasyon politikaları hakkındaki düşünceleri 1980’ler boyunca hükümet politikalarında oldukça etkili oldu. Bilimsel çalışmalarının yanında, 1962 yılında yayımladığı Kapitalizm ve Özgürlük (Capitalism and Freedom) kitabı piyasa ekonomisine olan inancını, bireysel özgürlükler ve kamu politikalarının temel konularını tartıştığı önemli bir eser niteliğini taşıdı. 1975’te basılan bir kitabının da başlığı olan “Bedava öğle yemeği diye bir şey yoktur” sözü kendisinin piyasa ekonomisine olan inancının sonucu olarak insanların hafızasında kaldı. Tüm bunlar sonucunda Friedman, 20.yy’ın en önemli serbest piyasa taraftarlarından biri olarak kabul edilmiştir. Friedman, 2006’da San Francisco’da iktisada katkıları, çalışmaları ve yaşamıyla iz bırakarak vefat etti.

Yazan: İrem Topuk