Aliya İzetbegoviç

Aliya İzetbegoviç (Boşnakça: Alija Izetbegović), “Bilge Kral” lakabıyla da anılan, Yugoslavya’nın dağılma sürecinde Bosna – Hersek’e liderlik eden ve Balkan siyasetine yön vermiş, bağımsız Bosna – Hersek’in ilk cumhurbaşkanıdır. Bosnalı siyasetçi olan Aliya İzetbegoviç siyasi kimliğinin yanı sıra Çağdaş İslam düşüncesinin de önemli bir düşünürüdür.

Aliya İzetbegoviç

Geçmişi

1925 yılında Bosna Hersek’in Bosanski Samaç kasabasında dünyaya gelen Aliya İzetbegoviç, ismini Osmanlı subayı olarak görev yapan dedesinden almıştır. Babasının ticari işlerinden dolayı, Aliya iki yaşındayken, ailecek Saraybosna’ya taşınmışlardır. Aliya’nın çocukluk ve gençlik yılları burada geçmiştir. Ailevi ortam olarak dini atmosferde büyüyen Aliya, dönemin sosyalist rejiminin okullarında eğitim görmüştür. Bu iki karşıt ortamı eş zamanlı deneyimlemesi Aliya’nın düşünce dünyasının oluşmasında önemli rol oynamıştır. Özellikle tarih, felsefe, edebiyat kitapları okuyan Aliya’nın fikirlerinin oluşumunda günlük hayatta gözlemlediklerinin yanı sıra okuduklarının da etkisi olduğu bilinmektedir. Bu yıllarda kendisini en çok etkileyen üç eser Bergson’un Yaratıcı Evrim, Kant’ın Saf Aklın Eleştirisi ve Spengler’in Batı’nın Çöküşü eserleridir. Eğitim hayatını Saraybosna’da tamamlamıştır. İlk önce babasının isteği üzerine Ziraat Fakültesi’ne başlamış, fakat daha sonra bu bölümü bırakarak hep hayali olan Hukuk Fakültesi’ne girerek eğitimini tamamlamış olan İzetbegoviç’ in asıl mesleği avukatlıktır. 1949 yılında Halida Hanım ile evlenmiştir; çiftin Lejla, Sabina ve Bakir isimli üç çocuğu olmuştur.

Aliya İzzetbegoviç ve Ailesi

Siyasi Hayatı

İkinci Dünya Savaşı sırasında lisede öğrenim görmekte olan İzetbegoviç, dış ve iç saldırılara karşı kurulan Müslüman savunma birliklerinin lise yapılanması olan “Genç Müslümanlar Teşkilatı”nı kurmuştur. Bu teşkilat özellikle İkinci Dünya Savaşı döneminde ihtiyaç sahiplerine de birçok yardımda bulunmuştur. Fikirlerinin doğrultusunda eylemlerde bulunmaya da başlayan İzzetbegoviç için siyaset her zaman hayatının bir parçası olmuştur. Kurduğu örgüt ve gerçekleştirdiği faaliyetler sonucu İkinci Dünya Savaşı sonrası kurulan Sosyalist rejim tarafından bir İslam devleti kurmak istediği gerekçesiyle yargılanan İzetbegoviç 1946 – 1949 yılları arasında üç yıl hapis yatmıştır. Hapishaneden çıkışından sonra siyaseti aktif olarak sürdürmemiş, üniversite eğitimine devam etmiştir.

Üniversite eğitimini tamamladığı yılların akabinde de aktif siyasetten uzak duran İzetbegoviç, avukatlık yaptığı dönemde düşünce faaliyetlerine ara vermemiş İslam dünyasının meselelerine dair Mücahid Dergisi’nde makaleler yazmıştır. 1970 yılında makalelerini derlediği ve çok ses getiren “İslam Deklarasyonu” adlı eserini kaleme almıştır. Bu eseri sebebiyle 1983 Saraybosna Davası’nda yargılanan İzetbegoviç 14 yıl hapis cezası almıştır. Hapishane hayatının başlangıcından hemen sonra 1984 yılında eski birikimlerini içeren eseri “Doğu ve Batı Arasında İslam”ı yayımlamıştır. Bu süreç zarfında entelektüel faaliyetlerine ve okumaya ara vermeyen İzetbegoviç “Özgürlüğe Kaçışım: Zindandan Notlar” isimli eserini kaleme almıştır. Hapishanede olduğu süre boyunca İzetbegoviç’in mahkeme kararına dair yazmış olduğu eleştiri metinleri, değişen siyasal ortam ve kamuoyu baskısı gibi sebeplerle mahkumiyeti beş yıl sekiz ay sürmüştür.

Hapisten çıktığı 1988 yılı siyasal ortam olarak Sosyalist dünya için büyük dönüşümlerin yaşandığı bir zamandı. İdeolojik değişimin etkisini öngören İzetbegoviç 1990 yılında Bosna-Hersek halkının bütünün kucaklayan bir programa sahip olan Demokratik Eylem Partisi’ni kurmuş ve partinin ilk genel başkanı olmuştur.

Kasım 1990’da Yugoslavya Federasyonu’nun yedi üyesinden biri olan Bosna – Hersek’te ilk seçim yapılmış, bu seçimi Demokratik Eylem Partisi’nin kazanmasıyla partinin lideri İzetbegoviç, Bosna – Hersek’in ilk cumhurbaşkanı olmuş akabinde Bosna – Hersek’in bağımsızlık kazanması için olan siyasal çalışmalara önderlik etmiştir. 25 Ocak 1992’de ülke genelinde yapılan bir referandum sonucunda ise bağımsızlık kararı alınmıştır.

Aliya İzzetbegoviç

Bosna – Hersek’in bağımsızlığının ABD ve Avrupa Birliği ülkelerince tanınmış olmasına karşın Nisan 1992’de görünürde Yugoslavya, aslında Sırp ordusunun Bosna – Hersek’e savaş ilan etmesiyle birlikte büyük kayıp ve yıkımların yaşandığı Bosna Savaşı döneminde İzetbegoviç başkomutanlık ve cumhurbaşkanlığı yapmıştır. 1995 yılında NATO müdahalesi sonrası savaş sona ermiştir. İzetbegoviç’in cumhurbaşkanı olarak imzaladığı "Dayton Antlaşması" sonucunda Bosna – Hersek’in bağımsızlığı kanıtlanmıştır.

1988’de ikinci kez hapisten çıktığı dönemden itibaren aktif siyasette rol almaya başlayan ve önemli bir figür olan Aliya İzetbegoviç öte yandan kendisiyle özdeşleşmiş olan “Üçüncü / Orta Yol Teorisi”ni ortaya koymuş bir düşünürdür.

Üçüncü Yol / Orta Yol Teorisi

Aliya İzetbegoviç’in gençlik yıllarından itibaren fikirlerinin oluşumunda İslam’ın önemli bir yeri bulunmaktadır. İslam ve insan ilişkisine odaklanan İzetbegoviç, İslam’ı ‘Üçüncü Yol’ olarak kabul etmektedir. “Düalist yapıda yaratılmış olan insanın yapısını temel alan anlayış; bu düalist yapıyı oluşturan unsurlar arasındaki dengenin sağlanmasını üçüncü yol ile mümkün olduğu tezine dayanmaktadır.” Bütün düşünce tarihini üçe ayıran İzetbegoviç; idealist anlayışın temsilcisi olarak Hristiyanlığı ve materyalist anlayışın temsilcisi ise Yahudiliği görmektedir. İslam ise insan dünyasının bu vazgeçilmez unsurlarını oluşturan yapılar arasında denge kurabilecek bir anlayış ve pratiğe sahiptir.

Siyasi Hayat Sonrası Yaşamı ve Ölümü

1996 yılında ikinci kez cumhurbaşkanlığına seçilen İzetbegoviç, hastalığını ve yaşlılığını gerekçe göstererek 2000 yılında görevinden istifa etmiş, 19 Ekim 2003 tarihinde Saraybosna’da hayatını kaybetmiştir.

Aliya İzzetbegoviç'in Mezarı

Eserleri

• İslam Manifestosu
• İslam Deklarasyonu ve İslami Yeniden Doğuşun Sorunları
• Doğu ve Batı Arasında İslam
• Tarihe Tanıklığım
• Özgürlüğe Kaçışım: Zindandan Notlar
• Konuşmalar
• Köle Olmayacağız

Aliya İzetbegoviç Hakkında Belgesel / Dizi Önerisi

Bilge Kral Aliya İzetbegoviç Belgeseli – Albaraka Türk – 2014

Bilgemiz Aliya İzetbegoviç Belgeseli – TRT Avaz – 2017

Alija – Dizi – 2018

Hazırlayan: Hatice Yağmur Kara