Din Sosyolojisi

Bir toplum olayı ve kurumu olarak dini ele alarak din ve toplumun karşılıklı etki tepkilerini ve bu bağlamda ortaya çıkan yapı, olgu ve teşkilatları sosyolojik açıdan araştırıp inceleyen bilim dalına din sosyolojisi denir.Türkçe’deki karşılığı toplumbilimi olan sosyoloji özel ve genel sosyoloji olmak üzere ikiye ayrılmaktadır. Özel sosyolojinin alt dallarından olan din sosyolojisi biliminin inceleme alanları ise şu boyutlardan oluşur: dinin toplum üzerindeki etkisi, toplumun din üzerindeki etkisi, karşılıklı etkileşimleri ile ortaya çıkan sosyal ve dini formlar, bizzat “din” merkezli oluşan gruplar ve cemaatler. Dolayısıyla, din sosyolojisinin konusu dinin toplum, toplumun ise din üzerindeki etkisi ve bu karşılıklı etkileşimden doğan her türlü form ve dini grupların incelenmesidir. Kısacası din ve toplum ilişkisinden ortaya çıkan bütün tezahürler, sosyolojisinin çalışma alanı içerisine girmektedir.

Din Sosyolojisinin Perspektifi

Din sosyolojisi, sosyal bilimler ve ilahiyat bilimleri (teoloji) arasında köprü işlevi görmektedir. Bu bağlamda hem toplumu hem de dini inceleyen din sosyolojisinin iki farklı uzantısı onun insan bilimleriyle din bilimleri arasında bulunmasını zorunlu kılar. Sosyoloji tüm toplumun şekil ve gelişmelerini analiz ederken din sosyolojisi din ve toplum münasebetinde dini temel bir problematik olarak merkeze alarak inceler. Ayrıca din sosyolojisinin yalnızca topluma değdiği sürece dinle ilgilenmesi, dini konu edinirken aynı zamanda referans olarak kabul eden diğer birçok dini disipline karşılık farklılığını ortaya koyar. Din sosyolojisi, genel din biliminin son derece bağımsız bir alanını teşkil eder. Din sosyolojisinin bağımsız bir disiplin haline gelmesindeki süreçte dini inançlar ve bu inançlara olan bağlılığın, sosyal hayatın diğer alanları üzerindeki etkilerinin incelenmesine gösterilen ilgi büyük rol oynamıştır. Sonuç olarak, din sosyolojisi dini toplumla etkileşimi çerçevesinde olanlar ile ilgilenir ve onların sosyolojik açıdan incelenmesini ele alır.

Din Sosyolojisinin Kısa Tarihçesi

Bugünkü anlamda modern bir bilim dalı olarak din sosyolojisinin ortaya çıkışı yeni olsa da din ve toplum sorunsalı üzerine düşünme geleneğinin kökleri çok eskiye dayanmaktadır. Toplum ve din üzerine düşünme Antik Çağ Yunan Felsefesi ’ne ilk Yunan düşünürlerine kadar dayanmaktadır. Bu anlamda, Eflatun’un 'Devlet' ve 'Kanunlar' kitapları din sosyolojisi açısından dikkat çekmektedir. Sosyolojinin ilk kurucularından biri kabul edilen Aristo’nun din üzerine görüşleriyse daha çok metafizik ve psikolojik alanlara dayamaktadır. ) İslami disiplinlerde de bağımsız bir disiplin halinde olmasa da “örnek insan” tipi Hz. Muhammed, “ideal toplum” tipiyse “Erdemli Şehir” şeklinde ifade edilerek değişik alanlarda din sosyolojisiyle ilgili değerlendirmelere yer verilmiştir. Müslüman felsefeci İbn Haldun (1332-1406) ise Mukaddime kitabında, Kuzey Afrika Krallıkları'nın yükseliş ve düşüşlerinde dinin rolünü inceleyerek o dönemde sosyal dayanışmayla dinin etkileşimi üzerinde durmuştur. 18. yüzyılın başlarında sosyolojik din araştırmaları A. Comte’un pozitivist felsefesi, H.Spencer’in ise neo-pozitivizm felsefi bakış açısı altında antropolojik bir karaktere sahip olmakla birlikte daha çok dinin kaynağı problematiği üzerinde yoğunlaşılmıştır. Aynı dönemde din sosyolojisininin kuruluşunda katkısı olan isimlere Joachim Wach, Gustav Mensching ve Gabriel Le Bras gibi düşünürlere örnek verilebilir. Din sosyolojisinin erken dönem temsilcileri olan Marx, Weber ve Durkheim 19. yüzyılın sonu ile 20. yüzyılın başında ortaya çıkan ekonomik ve sosyal karışıklıklara çözüm aramaktaydı. Din Sosyolojisi kavramını ilk olarak kullanan sosyolog ise E. Durkheim toplumu dinin özü olarak görerek toplumlar var oldukça dinin de yaşayacağını söylemiştir. İlk sistematik ve bağımsız din sosyolojisi biliminin kurucusu sayılan Durkheim’in çağdaşı Max Weber ise ekonomik ve dini anlayışlar arasındaki etkileşim üzerinde durmuştur. Ek olarak, 20. yüzyılda din sosyolojisine katkıda bulunan din sosyologlarından Thomas Luckmann, Peter Berger ve Rebort Bellah’ın teorileri günümüzde de önemini korumaktadır. 20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren yaşanan büyük değişmeler, din sosyologlarının bakışlarını daha da çok modern toplumlardaki din sorununa yöneltmesine ve günümüz toplumlarındaki din konusunu ele almasına imkân sağlamıştır.

Türkiye’de Din Sosyolojisi

Başlangıç itibariyle din sosyolojisi, sosyolojiyle aynı tarihleri paylaşmaktadır. Sistematik din sosyolojisi çalışmalarındaysa Durkheim’in kurduğu sosyoloji kürsüsünden bir yıl sonra 1914’de Darülfünun’da dünyanın ikinci sosyoloji kürsüsünü kurarak sosyoloji bilimini Türkiye’ye taşıyan Ziya Gökalp’in etkileri görünmektedir. Ziya Gökalp’in bu kürsüde din sosyolojisi alanında verdiği derslerin konularını içeren “İlm-i İçtima-i Dini” kitabıysa ilk din sosyolojisi kitabı sayılmaktadır. Ziya Gökalp gibi Durkheim geleneğinden etkilenen Hilmi Ziya Ülken’in “Din Sosyolojisi” kitabıysa ülkemizde ders formundan uzak ilk din sosyolojisi kitabıdır. İsmail Hakkı Baltacıoğlu’nun “İslami İçtimaiyat” makalesiyse İslam’ın ekonomi anlayışını ele alıp değerlendirmesi bakımından bir ilktir. Yine Salahaddin Asım’ın feminizme olan bakış açısı, Hans Freyer’in Ankara İlahiyat Fakültesi’nde verdiği dersleri içeren “Din Sosyolojisi” Kitabı, Cemil Meriç’in Hindu toplumlarındaki ruhban sınıfı ve kast sistemiyle ilgilenmesi, Nilüfer Göle’nin örtünmeyi sosyolojik açıdan ele aldığı “Modern Mahrem” kitabı ve diğer birçok sosyoloğun katkısıyla beraber ülkemizde din sosyolojisi bugünkü şeklini almıştır.

Hazırlayan: o-Staj Sosyoloji Çalışmaları Stajyeri Ayşenur Taş