Menemen Olayı
Menemen Olayı, diğer bir ismiyle Kubilay olayı, ismini olayın faili olan ve İzmir’in Menemen ilçesinde öğretmenlik yapan Mustafa Fehmi Kubilay’dan almaktadır. Mahkemedeki ifadelere, şahitliklere ve iddianameye göre, olayın en az 4 aylık bir planlama süreci vardır[1]. 23 Aralık 1930’da Manisa’dan yola çıkarak Menemen’e gelen, başlarını “Mehdi” ya da “Derviş̧ Mehmet” adlı bir uyuşturucu bağımlısının çektiği 6 kişilik grup tarafından gerçekleştirilen olay sonucu Mustafa Fehmi Kubilay başı kesilerek, olay yerine sonradan gelen 2 bekçi de vurularak öldürülmüştür. Olayı gerçekleştiren 6 kişilik gruptan da 3 kişi çatışmada öldürülmüştür. Bu olay, tarihe ve literatüre Menemen Olayı adıyla yansımıştır.
Sosyo-Ekonomik Nedenler
Cumhuriyetin ilk yıllarında ekonomi istikrarsızdı ve onu eski haline getirmek için birçok radikal reforma ihtiyaç vardı. Bu, genellikle birbirine karışmayan sosyal grupların yakınlaşmasına yol açtı ve Türkiye'yi büyük bir ekonomik ve siyasi geri dönüş yapmaya zorladı. Eylül ayı başında başlayan seçim sürecine damga vuran iktidar baskısı, yolsuzluklar ve şiddetli tartışmalar devam ederken iklimsel koşulların kötüleşmesi, çok boyutlu kriz ve seçimin sonuçlarının bambaşka bir şekilde yorumlanmasına neden oldu.[2] 1920-1930 dünya ekonomik buhranının Ege bölgesinde yarattığı ekonomik ve sosyal sıkıntıdan yararlanmak isteyen gerici çevreler, Serbest Cumhuriyet Fırkasının kurulmasından yararlanmak istediler. Mustafa Kemal’in çok parti denemesinden vazgeçti. Ardından, Serbest Cumhuriyet Fırkasının dağılmasıyla 23 Aralık 1930’da “şeriat isteriz” sloganlarıyla birtakım gruplar ayaklandı.
Dinsel Nedenler
Aynı zamanda, Cumhuriyetin ilanıyla birlikte laik düzen ve dünya görüşü doğrultusunda gerçekleştirilen devrim hareketleri, dinsel kurallara bağlı çevrenin tepkilerine yol açmıştı. Halifeliğin kaldırılması, medreselerin, tekke, zaviye ve türbelerin kapatılması, öğretimin birleştirilmesi ve Medeni Kanunu’nun kabul edilmesi gibi değişiklikler, eski düzeni savunan ve ilk fırsatta ona dönülmesini arzulayan çevreleri yeniden harekete geçirdi. [3]
Olayın Gelişimi
Menemen Olayı, Nakşibendi tarikatına mensup kişiler tarafından hazırlanmıştır. Hükümetin güçsüz göründüğü bu ortam içinde, kendine taraftar bulup Mehdi olduğunu öne süren Giritli Derviş Mehmet de harekete geçmeye karar vermişti. Halifeliğin geri geldiğini, Cumhuriyet düzeninin sona erdiğini açıklamak için İzmir ya da Manisa gibi güvenlik güçlerinin hemen müdahale edebilecekleri büyük kentleri değil, o yıllarda 4000-5000 nüfuslu küçük bir kasaba olan Menemen’i seçmişti. [4]
Tarikat, ekonomik sebepler dolayısıyla iş bulamayan gençlerin girmesiyle büyümüştür. Dinin elden gitmesi, giysi inkılabı ve kadınların açık dolaşması gibi sebepler şeriat düzenine dönmek isteyen kişileri cesaretlendirmiştir. Bu ortam içinde, Nakşibendi tarikatı kendini mehdi ilan eden Giritli Derviş Mehmet ile harekete geçmiştir. 23 Aralık 1930 sabahı Menemen’e gelen tarikat, Müftü Cami’ye yönelmişlerdir. Burada, sabah namazı kıldıkları ve oradaki halka dini korumaya geldiklerini ve 70 kişilik bir halife ordusunun da yakında geleceğini bildirmişlerdir.[5] Tarikattaki kişiler, getirdikleri yeşil bayrağın etrafında dönmeye başlamışlardır. Olayların şehirde duyulmasıyla birlikte yedek subay Kubilay birkaç askerle birlikte olay yerine gönderilmiştir. Silahlı eylemcilerinden birinin ateş etmesiyle Kubilay yaralanmıştır. Ardından, Derviş Mehmet tarafından başı kesilerek şehit edilmiştir.
Olayın Etkileri ve Sonuçları
Toplam 606 kişinin yargılandığı (Cumhuriyet, 1 Mart 1931) Divan-ı Harp Mahkemesi’nin hazırladığı kararnameye göre, idama ve idama bedel hapis cezasına çarptırılan sanıklar şunlardır: [6]
- Manisa’dan Kahveci Çırağı Mustafa (İdam)
- Manisa’dan Terzi Talat (İdam)
- Manisa’dan Topçu Hüseyin (İdam)
- Manisa’dan Tatlıcı Mustafa Hüseyin (İdam)
- Manisa’dan Eskici Hüseyin Ali (İdam)
- Manisa’dan Keçeli Köyü’nden Himmet oğlu Süleyman (İdam)
- Manisa’dan Paşa Köyü’nden Kahya Ahmet oğlu İsmail (İdam)
- Manisa’dan Mutaf Süleyman (İdam)
- Manisa’dan Manifaturacı Osman (İdam)
- Manisa’dan Hafız Cemal (İdam)
- Manisa’dan Tabur İmamı İlyas Hoca (İdam)
- Manisa’dan Ali Paşazade Ragıp Bey (İdam)
- Manisa’dan Şeyh Hafız Ahmet (İdam)
- Manisa’dan Giritli İbrahim oğlu İsmail (İdam) Menemen’den Bozalan’dan Koca Mustafa (İdam) Menemen’den Bozalan’dan Hacı İsmail (İdam) Menemen’den Bozalan’dan Hacı İsmail oğlu Hüseyin (İdam) Menemen’den Bozalan’dan Göriceli Adbülkerim (İdam)
- Menemen’den Cum’ai Balalı Ramiz (İdam) Menemen’den Çıtaklı Molla Süleyman (İdam) Menemen’den Yahya oğlu Hüseyin (İdam) Menemen’den Çingene Memet oğlu Ali (İdam) Menemen’den Hayim oğlu Jozef (İdam) Menemen’den Şımbıllı Ali Osman oğlu Memet (İdam) Menemen’den Arnavut Yusuf oğlu Kamil (İdam) Menemen’den Kerim oğlu İbrahim (İdam) Menemen’den Selim oğlu Boşnak Abbas (İdam)
- Ala Şehir’den Şeyh Ahmet Muhtar (İdam)
- Esat’ın oğlu Mehmet Ali (İdam)
- Manisa Hastanesi İmamlığından mütekait Laz İbrahim Hoca
- Manisa’dan Emrullah oğlu Memet (İdam)
- Manisa’dan Nalıncı Hasan İdama bedel (24) sene hapis. (20)
- Manisa’dan Çoban Ramazan İdama bedel (24) sene hapis. (20) (İdam)
- Manisa’dan Giritli Küçük Hasan İdama bedel (24) sene hapis.
Menemen’deki yargılama sürecinin bitmesinin hemen ardından, 5 Mart 1931 tarihinde Meclise sunulan önergenin 268 oyla kabul edilmesiyle milletvekili seçimlerinin yapılmasına [7] ve 26 Mart 1931 tarihli oturumda TBMM’nin seçimlere kadar tatile girmesine karar verilmiştir.[8] Bununla birlikte üçüncü TBMM’nin görevi son bulmuştur. Olayın yargı süreci bittikten sonra halktan gönüllü şekilde toplanan paralar da yardımı ve bağış kampanalarıyla Cumhuriyet Kurbanı Kubilay Bey adına Menemen’de anıt dikilmiştir.
Mustafa Kemal Atatürk, Kubilay’ın şehit düşmesi üzerine 28 Aralık 1930 tarihinde orduya yazdığı başsağlığı mesajında şunları söylemiştir: [9]
“Menemen’de yakınlarda meydana gelen gericilik girişimi sırasında yedek subay Kubilay Bey’in görevini yaparken öldürülmüş olmasından dolayı Cumhuriyet ordusuna başsağlığı dilerim. Kubilay Bey’in şehit edilmesinde gericilerin gösterdiği vahşilik karşısında Menemen’deki halktan bazılarının alkışla onaylamaları, bütün cumhuriyetçi ve vatanseverler için utanılacak bir olaydır. Vatanı savunmak için yetiştirilen, içteki her politika ve ayrılığın dışında ve üstünde saygın bir konumda bulunan Türk subayının, gericiler karşısındaki yüksek görevinin yurttaşlar tarafından yalnız saygıyla karşılandığına kuşku yoktur.
Menemen’de halktan bazılarının hataları bütün milletçe acıya sebep olmuştur. Saldırının acılığını tatmış bir kesime genç ve kahraman yedek subayın uğradığı saldırıyı, milletin bizzat Cumhuriyete karşı bir öldürme girişimi olarak kabul ettiği ve cüretkârlarla, destekçileri, ona göre takip edeceği kesindir. Hepimizin dikkati bu sorundaki görevlerimizin gereklerini duyarlılıkla ve gerektiği biçimde yerine getirmeye yöneliktir.
Büyük ordunun kahraman genç subayı ve Cumhuriyetin idealist öğretmenler topluluğunun değerli üyesi Kubilay’ın temiz kanı ile Cumhuriyet hayatını tazelemiş ve kuvvetlendirmiş olacaktır.”
Kaynak hatası: Geçersiz <ref> etiketi; isimsiz ref içeriği olmalı
Hazırlayan: Eylül Deniz Sera Altuğ
KAYNAKÇA
- ↑ ERTEM, Barış. Resmî Belgeler ve Basında “Menemen Olayı”. Ocak 2013:157-179
- ↑ ÖZ, Eyüp. İzmir ve Menemen Örneği Üzerinden Çok Yönlü̈ Bir Değerlendirme. Haliç̧ Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2019: 259-281
- ↑ AYSAL, Necdet. Yönetsel Alanda Değişimler ve Devrim Hareketlerine Karşı Gerici Tepkiler “Serbest Cumhuriyet Fırkası – Menemen Olayı” Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü̈ Atatürk Yolu Dergisi, 2009: 581-625
- ↑ ÇANAK, ERDEM. “Menemen Olayı Nın Adana Basınına Yansıması.” Journal of International Social Research 8, no. 39 (2015): 280–80. https://doi.org/10.17719/jisr.20153913750.
- ↑ AYSAL, Necdet. Yönetsel Alanda Değişimler ve Devrim Hareketlerine Karşı Gerici Tepkiler “Serbest Cumhuriyet Fırkası – Menemen Olayı” Ankara Üniversitesi Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü̈ Atatürk Yolu Dergisi, 2009: 581-625
- ↑ “History Studies International Journal of History.” Tr. Accessed December 20, 2022. https://www.historystudies.net/.
- ↑ TBMMZC, Devre 3, Cilt 26, 1931:19
- ↑ TBMMZC, Devre 3, Cilt 26, 1931:125
- ↑ Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, Yayınan Hazırlayanlar:Ali Sevim, Ġzzet Öztoprak, Mehmet Akif Tural, Atatürk AraĢtırma Merkezi, Ankara 2006, s.608